Алғаш рет 2100 жыл бұрын шамасында жинақталып жазылған «Сары императордың ішкі аурулар медицинасының классикасы» кітабының 1620 жылғы нұсқасында ци (өмір энергиясы) линия­лары мен акупунк­тура нүктелерінің картасы да берілген. Акупунктура, яғни инемен жазу кейбір симптомдарды емдеу­­де тиімді болса да, ол Батыс дәрігерлері арасында даулы әрі көп талқыланатын тақырыптың бірі болып отыр.

СУРЕТ АҚШ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА КІТАПХАНАСЫНДА ТҮСІРІЛГЕН

Ежелгі Қытайдың емдік дәрі-дәрмектері заманауи денсаулық сақтау жүйесін қалай өзгертпек?

Мен соғып тұрған жып-жылы жүректі ұстап тұрмын. Көлемі теннис добындай ғана жұп-жұмыр бұлшық еттің кейбір жері ғана аппақ болмаса, басым бөлігі – алқызыл.

Камералардың жиырылғанын сеземін. Ол айдаған сұйықтықтың зуылдаған дыбысы естіліп тұр. Оның ащылау иісі де бар.

Жертөледегі зертханадамыз. Пол Айзион ұйықтатылған доңыздың жүрегін суырып алып, артерия мен көктамыр қызметін атқаратын түтікшелер жалғағаннан кейін электр разряды арқылы жүрекке қайта жан бітірді. Арада сегіз сағат уақыт өтсе де, ол әлі соғып тұр. Өз денесінен тысқары шығарылған жүрек көзге көрінбейтін, белгісіз тылсым күштің әсерімен дүрс-дүрс соғып жатты. Бұл құбылыс мен үшін таңғажайып түстей болып көрінді.

2200 жылдан астам уақыт бойы қытай емшілері ауруды тіршілік тамыры, теңіз атбалығы, раушан гүлшанағы, қызылмия мен адам плацебосы іспетті табиғи өнімдермен ем­­деп келді. Осындай мыңдаған зат қазір барлық жерде күнделікті қолданылады (көрсетілген ингредиенттер, олардың қалай және қандай мақсатпен қолданылатыны туралы толық ақпарды мына сілтемеден таба аласыз: ngm.com/Jan2019).

Бірінші бағанда 1, 8, 15 пен 22-құмыраларда «PHY906» деген атаумен белгілі Йель қаласында әзірленген қатерлі ісікке қарсы күрес­те үміт беретін дәрінің ингредиенттері берілген.

1. Ақ сәлдегүл (шұғынық) тамыры; 2. Теңіз атбалығы; 3. Гастродия түйнегі; 4. Лотос жапырағы; 5. Қамыстың тамырсабағы; 6. Қытай аралиясының тамыры; 7. Қытай тасбақасы (жұмсақ денелі); 8. Байкал томаға шөбінің тамыры; 9. Цитрус тектестер қабығы; 10. Қағаз сонасының ұясы; 11. Түлеген цикада қабығы; 12. Wolfiporia extensa саңырау­құлағы; 13. Сычуань сүйментамырының тамыры; 14. Адам ұрықжолдасы; 15. Қытай құрмасы; 16. Эпидемиум жапырағы; 17. Түнгүлді цереус (толқынды гилоцереус); 18. Ладан; 19. Трихозант жемісі; 20. Перилла жапырағы; 21. Піштен жапырағы; 22. Қызылмия тамыры; 23. Раушан; 24. Қытай оймақгүлінің тамыры; 25. Архат; 26. Жауынқұрт; 27. Лотос дәні 28. Ақгүлді гардения жемісі.

ШЫНАЙЫ КӨЛЕМІ ЕМЕС. СУРЕТТЕР КАЛИФОРНИЯ ШТАТЫНЫҢ САНТА-МОНИКА ҚАЛАСЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІ ШЫҒЫС МЕДИЦИНАСЫ ИМПЕРАТОРЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ мен КОЛОРАДО ШТАТЫНЫҢ КОММЕРС ҚАЛАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ЖАБАЙЫ ТАБИҒАТ МҮЛІКТЕРІНІҢ ҚОРЫНДА ТҮСІРІЛГЕН; ДЕРЕККӨЗ: ROРОБЕРТ НЬЮМАН, ДӘСТҮРЛІ ШЫҒЫС МЕДИЦИНАСЫ ИМПЕРАТОРЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ; ЭМИ МАТЕКИ, ИНТЕГРАТИВТІК МЕДИЦИНАНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ.

Жүректің әлі де соғып тұруының бір себебі – арнайы ванна. Миннесота университетінің хирургия профессоры Айзио жүректі аюдың өті қосылған сұйықтыққа матырып алды. Бұл қытай емшілерінің сонау VIII ғасырдан ұстанып келе жатқан әдісінің ғылымдағы қолданысы: аю өті тәнді емдейді.

Содан бері аю өті жоғары сұранысқа ие. Оған дәлел ретінде өтіне бола қолда өсірілетін аю шаруашылығының Азияда қаптағанын айтуға болады. Бұл жерде аю өтін сорып алу үшін катетер пайдаланылса да, жануарлар құқығын қорғау ұйымдары мұндай кәсіпті құптамайды. Өйткені олар мұнда аяушылықтың иісі де жоқ деп біледі. Айзион қысқы ұйқы кезінде аю ағзасын атрофиядан қорғайтын осы химиялық заттектің адам органдарына да көмектесетінін түсіндіріп жатқанда «аю өті әкемнің соқпай қалған жүрегін де емдер ме еді, күндердің күнінде маған не болмаса балаларыма да көмектесер ме екен» деген ой келе берді басыма.

Ақ халаттылар ортасында Қытай медицинасынан басқа қызу пікірталас тудыратын тақырып кемде-кем. Дәстүрлі медицинаға ең озық ғылыми линзасы арқылы зер салып, заманауи медицинаға үнемі терең әсер ететін қызықты «тосынсый» тауып отыратын Айзио сияқты зерттеушілердің арқасында бұл тақырып күрделене түсетіні анық. Бағзы заманнан құжатталып келе жатқан емдеу әдістерінің бай қорына ие Қытай ғалымдарға електен өткізетін баға жетпес қазына ұсынады.

Ұлттық футбол лигасындағы 16 жылдық карьерасы барысында Джеймс Харрисон ауырған-сыздаған жерлерін емдеу үшін акупунктура мен басқа да қытай ем-домына бірнеше мәрте жүгінген. «Егер бұл ем менің жақсы сезінуімді қамтамасыз ететін болса, оның ғылыми дәлелі маған қажет емес», – дейді жақында спорттық мансабын аяқтаған ойыншы.

Б.з.д. үшінші ғасырға тиесілі алғашқы көне Қытай жазбаларының өзінде емшілердің сол кезде адам денесін зерттей бастағанын аңғаруға болады. Жазбада ағза қызметтерінің түсіндірмелері, сондай-ақ түрлі ем-дом шараларына, соның ішінде шөптік дәрілер, массаж бен ине арқылы ем беретін реакциялардың сипаттамалары бар. 2200 жылдан астам уақыт бойы ғалымдар осы ілімді толықтырып кемелдендірумен келеді. Нәтижесінде, әдеттегі суық тию, жыныстық аурулар, сал мен эпилепсия сияқты аурудың сан түрлі дауасы жазылған нұсқаулық материалдар пайда болды.

Дәстүрлі медицина ХХ ғасырдың басына дейін Қытайдың денсаулық сақтау жүйесіндегі емнің негізгі түрі ретінде сақталып келді. Осы уақытта Киң династиясының соңғы императорын тақтан тайдырған Сун Ят-Сен билікке келді. Батыстан білім алған дәрігер таққа отырған бойда тек ғылымға негізделген медицинаны алға тарта бастады. Бүгін Қытайдың дәрігерлері ең озық медициналық тәсіл бойынша оқытылып, сертификат алады. Дегенмен дәстүрлі медицина да мемлекеттің денсаулық сақтау жүйесінің белсенді бөлігі болып қалып отыр. Қытайдың көптеген ауруханасында ежелгі емдеу әдістеріне арналған бөлім бар. Әлдеқайда төмен баға мен инновациялық ем әлеуетін алға тарта отырып, Президент Си Цзиньпин дәстүрлі медицинаны елдің денсаулық сақтау саясатының негізгі бөлігіне айналдырды.

Зерттеу тұрғысынан алғанда, бұл кезеңді «алтын дәуір» деуге болады. АҚШ пен Еуропаның жетекші университеттерінің, соның ішінде Лос-Анжелестегі Калифорния университеті, Дьюк пен Оксфорд университеті, сондай-ақ Азияның көптеген жоғарғы оқу орнының ғалымдары қатерлі ісік, диабет, Паркинсон ауруы тәріздес дерттерді дәстүрлі медицинамен емдеу жолдары мен оның ғылыми негіздеріне көз сала бастады.

Миннесота университетінде синтетикалық аю өті қышқылына матырылып алынғаннан кейін доңыз жүрегінің соғуы бірнеше сағатқа ұзарған. Мың жылдан астам уақыт бойына қытай емшілері аю өтін эпилепсия, жүрек пен басқа да ауруларды емдеуге жазып беріп отырған.

Заманауи мен дәстүрлі медицинаны біріктіру тәжірибесі кеңінен таралуда. Батыс медицинасы шипасын таппаған кезде дәстүрлі ем-домдарға, әсіресе инемен емдеу, бұлшықет терапиясы болып табылатын медициналық банкамен емдеу, яғни сору әдістеріне жүгінетін америкалықтар саны көбеюде. Интернеттің арқасында көбіне доктор жазып беретін фармацевтикалық препараттарға қарағанда, құны арзан шөптік дәрі-дәрмектерге сұраныс артқан.

Дәстүрлі медицина кеңінен насихаттайтын өмір күші «ци» (тікелей аударғанда «күріштен шығатын бу» дегенді білдіреді) деп аталатын тылсым концепцияларын псеудо-ғылым немесе дүмшелік деп кінәлайтын дәрігерлер де жоқ емес. Олардың бірі – жануарлардың дене мүшесін қолдануды жазғырса, ал екіншілері – шөптік формуланың ықтимал қауіпі жоғары екенін ескертеді.

«Бұған объективті қарайтындарды табу қиын», – дейді медицина тарихшысы Пол Уншульд. Қытай медицинасы тарихының ең танымал зерттеушісі әрі сыншысы Пол – бұл көне медицина жайлы жүздеген жазба жинап, оларды аударып шыққан дара адам. Қазір ол осы жұмыстарын пайдаланып, эпилепсия сияқты түрлі ауруларды емдеу үшін қытайлық-германиялық стартаппен бірге жұмыс істеп келеді. «Адамдар, әдетте, көргісі келген нәрсесін ғана көреді, – дейді ол, – ал оның құндылығы мен кемшіліктеріне бас қатырмайды».

Йель университетінің профессоры Юң-Чи Чең Аспан асты елінің Юньнань провинциясындағы зерттеу орталығында қытай тіршілік тамырын зерттеуде. Ол ежелгі қытай формулалары негізінде шөптік ем әдістерін, соның ішінде қатерлі ісікті емдеу тәсілдерін зерттеп жүр.

Мүйіздеріне бола заңсыз ауланатын мүйіз­тұмсықтар туралы жазғанымда осы күрделі пікірталаспен бетпе-бет келуіме тура келді. Ежелгі қытай формулалары бойынша оның тұмсығын қызу көтерілгенде не бас ауыр­ғанда қолдануға болады екен. Вьетнамда оны ішімдіктен кейін бас жазуға және химио­терапияның жанама әсерлеріне қарсы қолданып жүрген науқастарды көрдім. Көптеген ғылыми зерттеу кератиннен (адам тырнағын құрайтын зат та – сол) тұратын тұмсықтың қорытылған кезде фармакологиялық пайдасы мүлде жоқ екенін көрсеткен. Бірақ бұл алыптың тұмсығын қолданатын кейбір пациенттер плацебо әсері арқылы жеңілдеуі мүмкін екені де жоққа шығарылмайды. Осы мақала жарияланғаннан кейін оқырмандар тарапынан маған хаттар қарша борады. Барлығы да Қытай медицинасын надандыққа, қатыгездікке, тіпті «қара сиқырға» теңеп, жерден алып жерге салып жатты.

Бірақ заманауи медицинаның өзіндік кереғар практикалары да жоқ емес. Күйзеліске қарсы кең тараған антидепрессанттардың тиімділігі жөнінде қызу пікірталас жүріп жатыр. Кей зерттеулер олардың тиімділігі тіпті плацебодан да артық емес екенін көрсетеді. Дейтұрғанмен, бұл медикаменттер үздіксіз сатылып жатқаны былай тұрсын, дәрігерлер де оларды науқастарға жазып беруден жалығар емес. Себебі одан түсетін табыс миллиардтаған доллармен есептеледі. Басқа да көзге ұратын мысалдар көп: опиоидтерді шамадан тыс жазып беру, дәрігерлердің алға тартатын диеталары мен күмәнді операциялар… Мұның бәрін есепке алар болсақ, Қытайдың дәстүрлі медицинасына қатысты Батыстың көзқарасы гиппократтық емес, гипокритикалық, яғни екіжүзді болып көрінуі мүмкін.

Осы тұста мәселе басын ашатын жылан майы көмекке келуі мүмкін. Ұзақ уақыт алая­қ­тықпен байланыстырылып келген жылан майы дегенде, негізінен, эрабу теңіз жыланынан (Laticauda semifasciata) алынатын дәстүрлі қытай жақпа майы ойға келеді. Тарихшылар бұл майды АҚШ-қа 1800 жылдары теміржол салуға келген қытай эммигранттары әкелді деп есептейді. Ол кезде бұл май буын мен бұлшықетті емдеуде кеңінен пайдаланылған. Ал оның жаман аты америкалық алаяқ саудагерлердің араласуымен шықты.

Көптеген басқа да пайдасымен қатар ұйқы мен спорттық қабілетті жақсартады деп айтылатын годжи жемістері Цинхай провинциясындағы фермада кептіріледі. Бұл жеміске деген сұраныс – плантациялардың көбеюіне себеп. Әсіресе елдің солтүстік-батысындағы осы провинция бұл жеміске баса назар аударуда. Мұнда жидектер ірі болып өседі. Жидектердің өнімділігі топырақ пен климатқа қарай өзгеруі мүмкін.

Бірақ мәселенің түйткілі мынада: зерттеулер кейбір дәстүрлі қытай дәрі-дәрмектерінің ингредиенті болып табылатын эрабу теңіз жыланының бойында ақсеркеден де көп «Омега-3» майлы қышқылы бар екенін көрсеткен. «Омега-3» қышқылдарының қыжыл мен зиянды холестеролды азайтатыны, танымдық қабілетті жақсартып, күйзелісті жеңілдетуге көмектесетіні белгілі. Қазір олар теріге күтім көрсету өнімдерінің бірқатарында қолданылады. 2000 жылдары жапон ғалымдары эрабу майын тышқандарға бергеннен кейін олардың жүзу мен лабиринт ішінде жолды тез табу қабілеттерінің артқанын байқаған.

«Адамдар ең ежелгі әрі ең тиімді, ғылыми жағынан дәлелденген дәрілердің бірі – аспириннің де дәстүрлі медицинадан келгенін ұмытып жатады», – дейді жымия қараған Йель университетінің медицина мектебінің фармакология профессоры Юнг Чи Ченг. Ежелгі мысырлықтар ауырған жерлеріне мирта жапырақтарын кептіріп пайдаланса, б.з.д. IV ғасырда өмір сүрген грек дәрігері, Батыс медицинасының атасы саналатын Гиппократ қызу көтерілгенде тал қабығының сығындысын жазып беретін болған. 1800 жылдары Еуропа ғалымдары оны синтездегенге дейін екеуінің де құрамындағы белсенді ингредиенттің сацицил қышқылы екені беймәлім болып келді. Бүгінде аспиринді әлемдегі шығыны ең төмен, бірақ пайдасы орасан зор бірден-бір дәрі деп айтуға болады.

«Бұл – ғылым медицинаның ізімен жүрді деген сөз, керісінше емес, – дейді Чең, – бәрі адамдардың тал қабығының пайдасын көруден және оны ауруды емдеуде пайдалануынан басталды».

Аспиринді дәстүрлі ем-дом арасында қалған жалғыз заманауи дәрі деуге келмейді. 1972 жылы Қытай Халық Республикасында Ту Йоуйоу есімді дәріхана қызметкері қытайдың IV ғасырдағы әлдебір формуласы негізінде безгек ауруына қарсы дәрі ойлап тапқанын жариялаған болатын. Бұл Чеңнің Браун университетінің фармакология бойынша медицина ғылымының кандидаты дипломын алған кезбен тұспа-тұс келді.

Гуанчжоу базарындағы мына дүкенде тек киіктің дене мүшесін ғана сатады. Тауар қатарында мүйіз, аталық жыныс мүшесі мен сіңірлері де бар, бұл дәстүрлі формулаларда көп пайдаланылады. Аң-құс органдарының күмәнді қолданылуы – Батыс­тың Қытай медицина­сын қабылдай бермеуінің бірден-бір себебі.

Вьетнам соғысы кезінде Ту безгек ауруымен күресу үшін Вьетконгтегі құпия әскери жобаға тартылды. Әскер шығынының шамамен жартысы осы ауру кесірінен болды. Батыстың денсаулық сақтау саласының зерттеушілері де 200 мыңнан астам компаундты скринингтен өткізу арқылы осы кеселді жеңудің жолдарын қарас­тырып жатты. Бірақ Ту Йоуйоуге «сұрақтың жауабы қытайдың дәстүрлі медициналық еңбектерінде бар ма екен» деген ой маза бермеді. Ол қызу емімен байланысты бірнеше өсімдікті сынап көріп, сары гүлді шөп – ащы жусаннан (Artemisia annua) жасалатын дәріні ойлап табады. Зерттеуінің нәтижесінде пайда болған дәрі «артемизинин» деп аталды. Миллиондаған адам өмірін құтқарып қалғандықтан 2015 жылы оған медицина саласы бойынша Нобель сыйлығы берілген.

Чеңнің артынан Йель университетіндегі лабиринт тәріздес зертханаға қарай қадам басып келемін. Мұрнымды түрлі иіс жарып барады. Оның тобы мұнда медициналық құндылығын зерттеу үшін түрлі шөптердің қасиеттерін талдаумен айналысады. Бүлкілдеген түрлі химиялық тәжірибелер арасында қара бұрыштың, гүлше, камфора, зімбір, чили, даршын мен басқа да мен білмейтін шөп иісін сездім. Тамағым қыжылдап кетті. Қазір түшкіріп жіберетіндеймін. Тай тамақтарына тәбетім ашылып кеткенін байқадым.

Алғашында Чең дәстүрлі Қытай медицинасының стереотипті жақтаушысы сияқты болып көрінуі мүмкін. Тайваньнан АҚШ-қа көшіп келгеніне елу жыл өтсе де, ол әлі күнгі дейін ағылшынша акцентпен сөйлейді. 74 жастағы ақсақал – көптеген көне дәстүрді көріп өскен буын өкілі. «Бірақ менің, шынымен де, Қытай медицинасынан көп хабарым жоқ еді», – дейді ол. Ол бала кезінде ата-анасы ғылымға негізделген медицинаны ұстанатын дәрігерлерге апарғандарын айтып өтті.

Қытайдың Чэнду қаласындағы адамға лық толы клиниканың бірі. Дәстүрлі медицина дәрігері қабылдаудағы науқастың тамырын тексеруден өткізуде. Осыдан соң ол симп­томдарды анықтау үшін науқастың тілі мен басқа да органдарын тексеріп, артынша дене балансын қалпына келтіру әрі ағзаның аурумен күресуіне көмектесу үшін ем тағайындайды.

«Гепатит Б» тәріздес созылмалы ауруларға қарсы антивирустық дәрілерді шығара отырып, Чең өз зерттеулеріне ғылыми негіз беруге бар күшін салды. Сондай-ақ ол «жусан сияқты емдік қасиеті бар шөптен жасалатын басқа да дәрі-дәрмектерді шығаруға бола ма» деп ойлап қояды. Чең банканың қақпағын ашып, бір шөкім «PHY906» ұнтағын қолыма ұстатты. Атауын өзі берген бұл микс төрт шөптің қоспасы екен.

«Дәмін көріңіз», – деді ол. Мен титімдей ғана тіліме бастым. Ащы екен, қызылмияға ұқсайды.

1990 жылдары Чең іш өту мен қатты жүрек айнуы секілді жанама әсерінен болуы керек қатерлі ісікке шалдыққан науқастардың химио­терапияға жүгінуді тоқтатқанын байқайды. Әдетте, химиотерапияның толық курсын өткен науқастар әлдеқайда ұзақ жасайтынынан хабардар Чең жанама әсерлерді азайту арқылы өмірді ұзартуға болады деп ойлады. Сондай-ақ ол Қытай медицинасында диарея мен жүрек айнуына қарсы көптеген шөптік ем-домның бар екенін де білетін.

Классикалық қытай тілін жетік меңгерген оның Шву-Хуей Лью есімді әріптесі – Йель университетіндегі ежелгі Қытайдың медициналық еңбектерінің үлкен жинағын зерттеген фармацевтикалық химия эксперті. Ол аздап бүктетіле жиырылып қалған бамбуктен жасалған қағазға басылған «Суық зияны туралы трактат» атты ежелгі кітаптан диарея, іш пен айналшықты күйдіретін аурудың емі ретінде томағашөп, қызылмия, шұғынық пен қытай құрмасы қоспасының 1800 жылдық рецебін табады.

Чең тобы осы шөптік формуланың түрлі қоспаларын сынақтан өткізе бастайды. Соңғы жиырма жылда олар тышқандарға үздіксіз эксперимент жасай жүріп, қатерлі ісікті емдеудің түрлі жолдарын қарастырған. Чең үміттенгендей, осы шөптік формуланы қабылдаған науқастарда жүрек айнуы мен өзге де асқазан-ішек қызметінің бұзылуы басылған. Ешкім күтпеген тағы бір әсері де байқалды: осы шөптік формуланы қабылдаған науқастардың ісіктері қабылдамағандарға қарағанда кішірейе түскен.

«Мен мұндайды күтпеген едім, – дейді Чең, – ендігі сұрақ: неліктен?»

Екі айлық сәби денесін залалсыз­дандырып, жаздың ылғалды айларында сергіту үшін шөп сөліне шомылдырылды. Мұндай процедура жара болып сыртқа шыққан ауруды емдеу үшін ғана орындалмайды, бұл – жалпы дене саулығы жөніндегі қытай пәлсапасының бір бөлігі.

Johnson & Johnson мен Bristol-Myers Squibb – қатерлі ісікке қарсы дәрі шығаратын ірі өндіріс орындары да осы сұрақтың жауабын білгілері келеді. Мен Филадельфияда өткен фармацевтикалық конференцияда жетекші фармацептикалық ұйым өкілдерінің алдында «PHY906»-тің қалай әсер ететіндігі туралы Чеңнің ұлы Пейквеннің баяндамасын тыңдадым. Стэнфорд университетінің түлегі, бизнес магистрі, 43 жастағы Пейквин «PHY906» дәрісін нарыққа шығару үшін әрі басқа да шөптік дәрілер ойлап табу мақсатымен әкесіне қосылды. Үстіне жақсы тігілген қою сұр түсті костюм киген ол – Шығыс пен Батыс медицина әлемін жалғастыратын бірден-бір маман. Классикалық мандарин тілінде сайрайтын әрі медициналық терминдер мен Силикон жазығының жаргондарын түгел білетіндіктен оның сөзі адам сенетіндей әсер қалдырады.

Пейквиннің айтуынша, осы қоспа берілген тышқан ісіктерін әбден талдағаннан кейін зерттеушілер ісікті жейтін макрофагтардың – қатерлі ісіктің жасушаларын жұтып қоятын ақ қан түйіршіктерінің едәуір көбейгенін байқаған. Жұмбақтың кілті шөптердің өзара әрекетінде жатқанға ұқсайды. «Мәселе мынада, – дейді Пейквин, – «PHY906» химикаттардың коктейлі тұп-тура ЖИТС-ке шалдыққан науқастарды емдеуде, әйтеуір, тиімділігін дәлелдеген дәрілер қоспасы сияқты. Біз бастапқы формуланы түрлендіріп, оны заманауи, ғылымға негізделген терапиямен үйлестірудеміз».

«Бүгінге дейін біз «PHY906» формуласын тоқ ішек пен тік ішек, бауыр мен ұйқы безі қатерлі ісігі бар сегіз науқасты емдеуде түрлі химиотерапия дәрі мен сәуле қолдандық, – дейді Пейквин аудиторияға қарап, – «PHY906» АҚШ-та пайдаланылуына рұқсат берілген алғашқы мульти-шөпті дәрі болады деп сенеміз».

Пейквин екеуміз аса жылдам пойызбен Қытайдың «жүрегіне» қарай зулай еніп келеміз. Көлігіміз жол үстінде қалқып келе жатқандай, жүрісіміз кәдімгідей жеңіл. Терезеден ежелгі Қытай жері еміс-еміс көрінеді: қыстың сұрқай аспаны астындағы ұшы-қиырына көз жетпейтін құрақ-құрақ фермалар. Фермерлердің аты-жөндері мен орналасқан жерін жарияламау шартымен Пейквин мені емдік шөптерін алатын жерлеріне апаруға келісті.

Әскери қызметте алған жарақатын емдеу үшін Д.Хендрикс акупунк­тура мен шөпті өртеу арқылы денені қыздыратын проце­дура – моксотерапия қабылдау­­да. Сүйек шоры бар оның мойын омырт­қасындағы дисктері жылжып, миына зақым келген. Оның басы ауырып, қолдары да ұйып қала береді.

Бидай, күріш пен рапс дәндері арасында сан түрлі емдік шөп өсетін жер телімдеріне де орын бар. Бұл мыңдаған қытай үшін кәсіптің бір көзіне арналған. Шөптен жасалатын дәрілерге деген жаһандық «тәбеттің» артуына байланыс­ты қытайлық фермерлер жер телімдерінің көлемін, ыңғайы келсе, ұлғайтуға тырысып бағуда. 2017 жылы елдің медициналық шөптерді өсіру индустриясының айналымы шамамен 25 миллиард АҚШ долларын құраған.

Алайда медициналық шөптерді өсірудің машақаты өте көп. Қазіргі істеп жүрген жұмысыңызды тастап, бұл салаға көшпес бұрын әбден ойланғаныңыз абзал. Әрбір шөптің химиялық құрамы құбылып тұрады. Бұл көптеген факторға тәуелді: топырақтағы минералдар, алқаптың теңіз деңгейінен биіктігі, егістікті жинау мезгілі мен әдістері. Бұдан бөлек, кейбір қосалқы түрлер дәл бірдей көрінгенімен, химия­лық құрамы сәл өзгешелеу болып келеді.

АҚШ-тағы Ас өнімдері мен дәрі-дәрмектерін қадағалау басқармасында (қысқаша – АӨДҚБ) тек екі шөптік дәріге ғана рұқсат берілуінің бір себебі осындай қиындықтардың болуынан. Бұлардың бірі – жасыл шай сығындысынан жасалатын сүйір түймешік, екіншісі – Оңтүстік Америкада өсетін айдаһар ағашының сөлінен жасалатын іш өтуге қарсы дәрі. Екеуінің де құрамында бір ғана шөп бар, бірақ «PHY906» төрт шөптің қосындысы болып табылады. Бұл тұрақты өнім алу үшін көбірек тұрақсыз факторларды қадағалау керек екендігін білдіреді. «АӨДҚБ бекіткен құрамында түрлі шөп бар дәрілердің болмауының бір себебі де – осы машақат», – дейді Пейквин.

Ақыры біз діттеген жерімізге де жеттік. Мұнда «PHY906» өндіріледі. Аяғында әбден балшық болған етік, үстінде ауыр күртеше, басында бейсболкасы бар Чен есімді фермер классикалық қытай тілінде ғана сөйлейді. Ол iPhone ұялы телефонын шығарып, Siri-ден өзі өсіретін дақылды ағылшын тіліне аударуды сұрады. Телефоннан «Peony», яғни шұғынық деген жауап алдық.

Біз оның шұғынық пен томағашөп бұталары өскен егістік алқабын аралап жүргенімізде ол дақылдарды алмастыру, топырақ пен су анализі, шөптерді өсіру мен жинау әдістері туралы әңгімеледі. Тасымалдамастан бұрын «Сан Тэн» технологтары түр-түрімен реттелген өнімге көптеген сынақ жүргізеді. Микроағзалар, токсин мен ауыр металдарды, сондай-ақ басқа да сапалық көрсеткіштерді қайта-қайта тексеру қандай да бір қателікті болдырмау мақсатымен жасалады.

Чеңдудағы отпен емдеу процедурасында алкоголь сіңірілген мата науқастың үстіне жайылып жабылады. Ол теріні қыздырып, порларды ашу үшін керек. Мұнымен от қойылатын «сиқыр» таусылмайды. Кезек шөп араластырылған майға келеді. Буын аурулары мен басқа да кеселдерді емдеу үшін қолданылатын бұл терапия пайдасы әлі де зерттелуі керек екені сөзсіз.

«Тура фермадан келіп, үстелімізге түсті» дегенді естіген шығарсыз, – дейді Пейквин, – ал бізде «фермадан төсекке жеткіземіз» деген дұрысырақ шығар».

«Шөп-дәрілер шығаратын көптеген компания оларды мұндай фермалардан алмайды. Олар шөптерді Бочжоудан сатып алады», – дейді Чен.

Егер сіз Amazon сайтынан қытай шөптерін сатып алатын болсаңыз, олардың Қытайдың «медицина ордасы – Бочжоу» қаласынан өткен болуы ықтималдығы айтарлықтай жоғары. Күн сайын бір алып ғимарат ішінде 10 000 саудагер Оңтүстік-шығыс Азияның әр бөлігіндегі 30 000 сатып алушыға түрлі өнім сатады.

Бочжоуға барғанымда таңғы уақыттың өзінде базардың ішінде адамдар араның ұясындай құжынап тұрғаны есімде. Мен шетсіз өткелдермен бір – көтеріліп, бір түсіп келемін: бір-біріне жалғасқан үңгірдей бөлмелер, әрқайсысы бөшке, қап, тұғырық пен тегершікті арбаларға толы. Мұнда құдды  кез келген тауарды табуға болатындай. Сан алуан өсімдік, түрлі-түсті минерал, жаның қалаған мақұлық дейсіз бе, не керектің бәрі бар. Солардың арасында маралдың аталық жыныс мүшесі, адам плацентасы, буйвол сүйегі мен кептірілген теңіз атбалығы секілді экзотикалық дүниелер де кезігеді. Көкөніс базарындай түгел бір блок барлық дертке дауа – адамшөпке арналыпты: қызыл, ақ, жабайы, қолда өсірілген, жаңадан жұлынған, кептірілген. Бағалары бірнеше доллардан бірнеше мың долларға дейін құбылады.

Мен мұнда дүниежүзі бойынша сатылатын Қытайдың көптеген шөп-дәрісін тегін көруге келдім. Байқағаным, мұнда әрбір ингредиентті табуға болады. Бірақ олардың қалай және қайда өсірілгені туралы білуіңіз неғайбіл. Әрине, «PHY906» үшін барлық төрт ингредиентті де оңай табамын. Бірақ оны сататындар – шөптің қайдан келгенін білмейтін делдалдар.

Чеңду Тоңрентаң дәстүрлі дәріханасындағы фармацевт қоспаларды қағаз конверттерге салынған дозаларға бөле отырып, шөптік дәрілерді салып беруде. Үйіне барған соң пациенттер оларды шаймен қайнатып ішеді.

Базардан шықпас бұрын жас марал мү­­йізі секциясы жанындағы шыны қораптағы сарғыш сұйықтық құйылған қаз-қатар шөлмектерге көзім түсті.  Сатушыдан мұның қандай ингредиент екенін сұрадым. Ол көршісіне сұрағымды аудартқаннан кейін: «Аюдан» алыңыз, өте жақсы», – деді.

Пол Айзио аюларды қатты жақсы көреді. Миннесота университетінің Visible Heart зертханасының басшысы ретінде ол аюлардың ерекше физиологиясын зерттеумен айналысады. Айзио – штаттың Табиғи ресурстар басқармасымен бірігіп, аюлардың қалай ұйықтайтынын зерттейтін топ құрған адам.

Ұзын бойлы, арықша келген, шашы жартылай ағарған Айзио аюларға қатысты жағдаяттар тізімін тез саралап шықты. Олар алты ай қозғалыссыз жатса да, денсаулығына еш зиян келмейді. Олардың тыныстауы минутына екі мәртеге дейін кемісе, дене температурасы 10 пайызға төмендейді. Мұндай жағдай адам ағзасында гипотермия тудырар еді. Олар жүйелі түрде денесіндегі майдың жартысына жуығынан айырылғанымен, бұлшық еттерін сақтай алады. Ал жүрегі 20 секундқа дейін үзіліс жасаса да, ешқашан қаны ұйымайды. Егер адам жүрегі бірнеше секунд қана кідіріс жасаса, қан ұйып қалуы әбден мүмкін. Десек те, егер әлдебір жыртқыш қауіп төндіріп, тым жақын келсе, аю апанын қорғау үшін ұйқысынан еркін ояна алады. «Оның жүрегіне ешбір зиян келмейді», – дейді Айзио.

Қытай әдебиетіндегі аюдың өті туралы ең алғашқы жазбалар XVI ғасырдан қалған «Қызметкердің медициналық құпиялары» деп аталатын 40 томдық трактатта кездеседі. Мұнда аюдың өтін бауыр ауруын, сондай-ақ геморрой мен басқа да кеселдерді емдеуге пайдалануға болатындығы жазылған. 1902 жылы шведтің бір ғалымы аю өтіндегі химиялық элементті изоляциялап, кейіннен оны «урсодезоксихолды қышқыл» деп атады. Қазір ол бауыр ауруы мен бүйрек тасына қарсы дәрілердің құрамында бар.

Бірақ Айзио мен басқа зерттеушілер бауыр өндіретін, өт қабында сақталатын әрі қан айналымындағы гормон болып жасырынған аю өтінде талай сыр бар деп сенеді. Олар бірқатар терапияларды, соның ішінде бұлшықет дистрофиясы мен төсекке таңылған науқастарды емдеудің әдістерін табуды көздеп отыр.

Йельдегі Чеңнің зерттеу тобы мына Ganoderma tsugae саңырауқұлағын зертханада өсіріп шығарды. Оның жануарлардағы колоректалді ісіктерді кішірейтетіні анықталды. «Қытайлықтар шөпті ғасырлар бойы пайдаланып келеді, – дейді Чең, – ғалымдардың жұмысы – қай формула тиімді әрі неліктен солай екенін анықтау».

Ол ұйқы шақыратын және жүрегі ауыратын науқастарға көмектесуі мүмкін өт компоненттерінің үш класын анықтады: майлы қышқылдар, өт қышқылдары мен дельта опиоидтер. Доңызға жасалған сынақ кезінде ол жүректі суырып алғанға дейін оның айналасындағы қорғаушы мембранаға осы синтетикалық қоспа бар инені салады. Бұл соғып тұрған жүректі осы қоспамен қаптау үшін керек еді.

«Егер жүректі 24 сағат бойы сақтай алатын болсақ, оны әлемнің кез келген жеріне апаруға болар еді, – дейді Айзио, – ал бұл органдардың қолжетімділігін айтарлықтай арттырар еді».

Мен одан: «Қытайлықтардың аю өтін ішу тәжірибесінің, шынымен, дертке дауасы бола ма?» – деп сұрадым. Ол: «Мүмкін», – деп, оның құрамында химикаттар қанға араласып, жүрек пен өзге органдардан өтетінін атап айтты. Ол өт құрамындағы химикаттарды синтездеуге болатынын айта келе аюларды өтіне бола фермада асырау ісін құптамайтынын аңғартты. Бірақ ғылымның аты – ғылым. Ежелгі қытайлар аю өті адамға қалай көмектескенін түсінбесе де, олар оның пайдасын байқаған.

Қолымдағы шошқа жүрегінің қағысы баяулап бара жатқанын сеземін. Ақыры ол тоқтады. Доңыз бірнеше сағат бұрын өлген. Енді оның жүрегі де тоқтады. Бейнебір балықшының қолына түскен махи-махи балығындай жүрек солып бара жатыр. Бұл мақұлықтың жылтыраған сары реңі өліп бара жатып, өшіп қалатыны бар. Қазір ғана кетіп қалған нәрсе қытайлардың «ци» деп айтқаны ма екен деп ойладым.

Ауруханада көз жұмған әкем есіме түсті. Асқар тауымның жүрегі қолынан ұстап тұрған кезімде тоқтап қалған болатын. Кенет кеуде қуысымда дүрсілдеп тұрған өз жүрегімді сездім. Онда басқа қандай құпия бар екен?

Автор: Питер Гвин, фото: Фриц Хоффманн

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе,
shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.