Алпыстағы Мохаммед Әли Молла 46 жасында соқыр боп қалды. Үндістанның Батыс Бенгал штатында тұратын ол немересінің (оң жақтағы) көмегінсіз жүрмейді. Дамушы елдерде дер кезінде емделе алмаған миллиондаған адам осындай күй кешуде.

Медицина дамыған сайын зағиптықтан құтылу мүмкіндігі де артып келеді.

Авторы: Дэвид Доббс

Фото: Брент Стиртон

Кристиан Гуардинон дүниеге келгеннен анасы Элизабет оның көзінде ақау көзі мұрнына қарай қисая ауытқып кеткен. Элизабет оны емізген кезде ішінде – шамға, сыртта болса Күнге қадала қарап қалатын.

Кристианды тексерген алғашқы көз дәрігері ата-анасына баланы Нью-Йорктегі Синай тауы ауруханасындағы маманға көрсетуге жіберді. Ол Кристианды электроретинографияға (ЭРГ\ERG) түсірді. ЭРГ – көздің үстіне қойылып, торламаның жарық сәулені сезгіштігін өлшейтін кішкентай электронды сенсорлық аспап. Торлама аурудан аман болса, аспап электр сигналын астыңғы қабаттағы оптикалық жүйкеге жібереді; сонда қағазға терең сайдан бірден биік шыңға көтерілгендей графикалық сурет шығады. Кристианның ЭРГ-сынан ондай сурет шықпады, аспап тек үзік-үзік сызықтар ғана сызып берді.

Үндістанның Сундарбан аймағының тұрғындары көз тексерткенде тестер линза киеді. Асим Сил басшылық ететін көз емдеушілер шалғайдағы бұл өлкеге қайықпен келді. Топтың мақсаты: Үндістандағы зағиптардың санын 8 миллионнан астамға азайту.

Дәрігер Элизабетке ұлының туа біткен Лебер амаврозы (ТЛА\LCA) атты аурумен ауыратынын хабарлады. «Кристианның бүгінгі көру қабілеті ешқашан жақсармайды. Оған ешкім ештеңе істей алмайды. Бала сәл-сәл көріп, үнемі таяқпен жүретін болады» деген үкім айтылды.

2012 жылы, 12 жасында Пенсильвания университетіне қарайтын Шай клиникасына келгенде Кристиан, расында да, таяқсыз және анасының жетектеуінсіз жүре алмайтын. Ал биылғы жылдың қаңтарында ол институт ғимаратына таяқтың көмегінсіз кірді. Кристиан бір топ ғылым докторларына, зертхана қызметкерлеріне және маған әзілдей сөйлеп, бізді кең лоббидің ішімен ертіп жүрді. Шыға беріске жақындағанда «Ооо!»,– деп таңданысын жасыра алмады. Өйткені алдымыздағы айналмалы есік бізге қыр жағымен тұра қалған еді. Кристианның анасы сәл артта, бала өз бетімен келе жатқан. Кристиан тоқтаған да, кібіртіктеген де жоқ. Танаптың ашылған тұсынан байыппен өтіп, бір әйнек қабырға жабылып, келесі әйнек қабырға оған жол ашқанша адымын баяулатып сәл кідіріп, сыртқа шықты.

Кристан Гуардиноның көзі көретін болды. Оған енді жарық пен қараңғы, болат пен әйнек бұрынғыдай кедергі болмай қалды.

«Бұған сенесіздер ме?», – деп сұрады Элизабет бірнеше минуттан кейін. Кристиан сәл алда, Пенсильвания университетіндегі зертханада баласына көру қабілетін сыйлаған генді сұйықтықты ойлап тапқан Джин Беннетпен кетіп бара жатыр. «Лезде айықты да кетті»,–дейді Элизабет. Алғаш көзіне ем алған үш күннен кейін Кристиан анасын көрді. «Балам менің түрімнің қандай екенін де білмей өтер ме екен деп жүруші едім»,– дейді ол еш көмексіз кетіп бара жатқан ұлын меңзеп. – «Ғажап!».

Бірақ бұл ғажап оңай келген жоқ. Бұл– Беннет пен оның әріптестерінің жиырма жыл талмай ізденуінің жемісі. Олар Кристианның торламасынан зақымдаған гендік мутацияны анықтап, ол геннің ақаусыз, сапалы көшірмесін баланың көзіне қалай орналастыруды ойластырды. Беннет терапиялық экспериментін «науқастың денсаулығын сәл жақсартсақ» деген тілекпен бастаған. Тоғыз жылдан кейін ол эксперименттің өте жақсы нәтиже көрсеткеніне өзі де таң болып отыр.

Герцог атындағы Офтальмология орталығының хирургтері 59 жасар Карен Браунның көзіне Argus II имплантын салуда. Ол ақаулы жасушаларға жоламай, камерадағы ақпаратты көз жүйкесі арқылы миға жібереді.

Беннет өз еңбегін дабыра қылмауға және ілгері даму жолындағы кедергілерге жеңіл қарамауға тырысады. Десе де, Кристиан секілді науқастардың айығуы Беннетке бұл негізгі генді ауыстыру әдісі соқырлықтың өзге де түрлерін емдеуге көмектесуі мүмкін деген үміт ұялатты. Беннет және оның әріптестері бұл әдістің дәрігерлерге гендік кемістіктерді ерте, тіпті құрсақта жатқан кезде анықтап, бірден түзетіп, көз ауруларының алдын алуға мүмкіндік беруі ықтимал деп сенеді.

Шамамен, соңғы онжылдық ішінде дің жасуша мен биомедицина немесе бионика импланты саласында жасалған жұмыстар нәтижесінде бұрын зағип жандар сәл де болса көретін болды. Дің жасуша – ағзаның жас шағындағы жасуша. Олар ақаулы жасушаларды ауыстыру немесе жандандыруда пайдаланылады. Көптеген жылдар бойы көрсоқыр боп жүрген адамдардың ақаулы торламасын жарық жинайтын және күшейтетін бионик торламаның алғашқы ұрпағы – микрочиптерге ауыстыру – нысанды сәл-сәл ажыратып көру мүмкіндігін берді.

Сәбидің соқырлығын тоқтату және тоқтатуға тез арада қол жеткізу бұдан 10-20 жыл бұрын ойға да келмеген.

Бүгін болмаса да, ертең бұл күнге жету мүмкін бе? Мұны қолдаушылар мен қор жинаушылар «мүмкін» дейді. Колледжде оқып жүргенде глаукомамен ауырып, көзі көрмей қалған Сенфорд Гринберг есімді бизнесмен «2020 жылға дейін соқырлықты жой» деген ұранмен науқан бастады. Ол осы датаға дейін соқырлықты жоюға мол үлес қосқан адамға немесе ұжымға үш млн. доллар сыйақы тағайындады. АҚШ-тың Ұлттық көз институты көз ауруларын зерттейтін жобаларды ақшаны аямай қаржыландыруда. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мен «Соқырлықтың алдын алу – 2020» халықаралық агенттігі «2020-ға дейін соқырлықты жою керек» деген мақсат қойып отыр.

Англияның Оксфорд көз клиникасының оптометрисі Чарльз Коттриол 50 жастағы Райан Льюиске торлама импланты миға жіберіп жатқан көріністерді көрсетуде. Науқастардың мұндай сигналдарды түсінуі – жүйкелік байланыстарды жоғары деңгейде бұзып, қайта қалпына келтіре алатындығына дәлел.

Десек те, Ирвиндегі Калифорния университетінің дің жасушасын зерттеуші Генри Классен «Ауыр ауруларды тез емдеудің жолын табу оңай жұмыс емес», – дейді.

Зерттеушілердің басым бөлігі мұны растайды. Мәселен, Джин Беннет Кристианға көру қабілетін берген генетикалық терапияның тамаша нәрсе екенін біледі. Өйткені ол түңілді, идеядан бас тартты, тіпті дағдарыстың ұзақ тарихына тегеурінді төтеп берді.

Беннет генетикалық терапияның сәтсіз болғанын талай рет көрді. Бір мақаласында ол ТЛА-ның өзге де генетикалық себептерін анықтарда кездескен кедергілерге қарсы жасаған іс-шаралар тізімін берді. Мысалы, Кристианның көзіне орнатылған RPE65 гені баланың жасушаларына жақсартылған, қауіпсіз вирусқа сәйкес келеді, алайда ТЛА-себепші көптеген өзге гендер тым үлкен, сыйымсыз. Оның үстіне, ТЛА-ның қауіпті мутацияларының басым көбі өмірдің ерте кезеңінде зиян келтіреді немесе көздің ген алмастыруға ыңғайсыз тұтастарында орналасады, сондықтан әзірше қолжетімді вирустармен жақсы емдеуге келмейді.

Шамамен, Жер бетіндегі әр 200 адамның бірі немесе 39 000 000 кісі зағип. Тағы 246 миллион адамның көзі орташа немесе нашар көреді. Көз дімкәстігі көмекке мұқтаж зағип туыстары бар жүздеген миллион адамның көңілін алаңдатып тұр.

Осы қиындықтардың өзі жаңа ем іздеуге итермелейді. Көзге баса назар аударудың тағы бір себебі мынадай: дененің басқа бөліктеріне жасалған ем нәтижесін көзден байқауға болады.

Біріншіден, зерттеуші көзге қарап науқастың неліктен ауырғанын және жасалып жатқан емнің әсерін көре алады. Бір көзге эксперименттік ем жасап жатқан ғалым әдетте екінші көзді бақылау алаңы ретінде қолданады.

Калифорнияның Риверсайд қаласындағы кинотеатрда Терри Билэнд (ортада) торламасына енгізілген Argus II имплантының арқасында экранға қарап отыр. 2004-2010 жылдары торлама пигметозасы салдарынан көруден қалған Билэнд ғалымдарға имплант жүйесін жасауға көмектескен. Оған линза орнатылған камера мен портативті процессор кіреді.

Көз – сонымен қатар, күрделі орган. Көз ішінде иммундық жүйе өзін шектейді, бұл өзге органдарда қабынуға алып келуі мүмкін жағдайға көздің «иммундық артықшылығы» бар екенін білдіреді. Бұл дегеніміз, басқа ағзаларда осалдық көрсетуі мүмкін гендік терапия сияқты емді көзге еш қауіптенбей жасай беруге болатынын көрсетеді.

ӘЛЕМДЕ ӘРБІР 200 адамның бірінің немесе 39 млн. халықтың көзі көрмейді. 246 миллионының көзі нашар көреді.

Нейробиологтар көзді жақсы көреді. Өйткені ғалымдар айтпақшы, «тесік бұрғыламай-ақ миды көруге болатын бірден-бір орган». Қарашық артынан көрініп тұрған торлама, былайша айтқанда, миға оптикалық жүйке жібімен байланған бір кесе нейрон; көз, жалпы алғанда, эмбриондық даму кезінде мидан тартылып әріректе пайда болған «мидың шығыңқы көрінісі». Ми да көз тәрізді иммундық артықшылыққа ие: көзге жасағанда тиімді болған емді жұлынға да, миға да сол күйінде қолдануға болады.

Бұл артықшылықтар көздің маңыздылығын арттыра түседі. Өйткені қазір көзге жасалып жатқан сынақтар келешекте адамның бүкіл ағзасына қолданылуы ықтимал. Гендік терапия аурудың барлық түріне себеп болып жүрген ақаулы гендерді жөндейді деген үміт бар. Дің жасуша бүкіл тіндік құрылымды алмастыра алады, бионик имплантты ақаулы органның орнына салуға болады. Көзді мүмкіндіктер мен терапевтік тәсілдер шегін көрсететін терезе деп айтуға болады.

Қауіп төнген көздер
Көптеген аурулар көзге де әсер етеді. Қазіргі таңда көздің артқы жағында, торламаға жақын жерде болатын сары дақтың жас ұлғайғандағы дегенерациясына қарсы ешқандай ем табылған жоқ.

МАНУЭЛЬ КЭНЭЙЛС, NGM ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ; ПАТРИСИЯ ХИЛИ. ФОТОГРАФИЯ: DESIGN PICS INC, ҰЛТТЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ; NGM ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ МАНИПУЛЯЦИЯСЫ ДЕРЕККӨЗДЕР: СОҚЫРЛЫҚТЫҢ САРАПТАМАЛЫҚ ТОБЫ; СИЛЬВИО ПАОЛО МАРИОТТИ, ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ҰЙЫМЫ; БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ДАМУ БАҒДАРЛАМАСЫ

ЖОҒАРЫ КОНТРАСТЫ, түс ажырату мүмкіндігі төмен, жыпылықтаған ақ-қара түсті алғашқы теледидарларды елестетіңізші. Риан Льюис дүниені бионик көздерімен осылай көреді. Уэльстің Кардифф қаласының тұрғыны, 50 жастағы Люис торлама пигментациясы деген аурумен ауырады. Ген тапшылығы салдарынан фоторецептор істен шығып, көру перифериядан күңгірттенеді. Уақыт өте келе көру өткелі жоқ болып кетеді, бұл «жайлап қараңғыланып кететін жарық реттеуші тәрізді», – дейді Льюис.

Льюис бұл ауруға ерте ұшыраған. Ол еңбектеп жүрген кезінде-ақ қараңғы бөлмеге кірмейтін, бірде жүгіріп келе жатып, тікенек сым шарбаққа соқтығысып қалғаны бар. Соған қарамастан, ол орта білім алып, колледж бітірді. Кейіннен бармен боп жұмыс істеді. Алайда уақыт өте келе оң көзі мүлдем нашарлап кеткенде де кітап және кеңселік тауарлар дүкенінде 20 жыл жұмыс істеді. Дүкен жабылып қалғанан бері егіз баласына қарап, көбінесе үйде болды. Балалары қазір ержетіп қалды.

Үндістанның Батыс Бенгал штатындағы Ашрам мектебінің зағип студенттері дене шынықтыру сабағына қол ұстасып барады. Олардың білім алуға құлшынысы көшеде қайыр сұрамауға көмектеседі.

2015 жылдың маусымында Льюис Оксфорд қаласындағы Көз аурулары емханасында анестезия қабылдап, ота жасау үстеліне жатты; он сағаттан кейін бионик көздің иесі боп оянды. «Бұл, сөзсіз, мен бұрын-соңды жасаған оталардың ең күрделісі», – дейді хирург Роберт МакЛэрен. Оксфордтық дәрігерлер Льюистің торламасының арасындағы жұқа қабаттарға титімдей 1600 фотодиоды бар, секпілдің үлкендігіндей микрочип орнатты. МакЛэреннің сынақтағы мақсаты – «Альфа» атты осы чип нейрондық жүйе миға жеткізетіндей етіп жарықты тоқтың жарылысына айналдырып, Льюистің торламасының ортасындағы өлі фоторецепторларды алмастыра алатынын анықтау еді.

«Олар аспапты іске қосқанда, сенер, сенбесімді білмедім. О, Жаратқан Ием, бірдеңе көрінгендей болды!», – деді маған Льюис.

Бірақ ол не? Оның миы чиптің электр дабылын зат немесе көрініс деп емес, қатты жарқыл мен жылтыл деп қабылдады. «Кәдімгі бейнесурет емес, тек айырмашылықты байқағанын білдірген түрі», – дейді Льюис.

Соқырлыққа әлемдік көзқарас

Көз аурулары, негізінен, кедейлердің проблемасы, оларды емдеуге келсек, дамыған және дамушы елдердің арасында үлкен айырмашылық бар. Көрудің нашарлауы мен соқырлық тек жеке бастың қиындығы емес, ол – білім алу мен экономикалық өнімділікке де әсер ететін әлеуметтік мәселе.

ҚОЛЖЕТІМДІЛІКТЕГІ АЛШАҚТЫҚ
Адам даму индексінің ақпаратындағы өмір сүру ұзақтығы, білімділік пен жан басына шаққандағы табысты әр елдегі миллион адамға келетін офтальмологтар санымен есептесек, алшақтық байқалады. Ауғанстанның 33 миллион тұрғынына 140 офтальмологтан келсе, Нигер елінің 18 миллион тұрғынын жеті-ақ көз дәрігері емдейді.

Әлемде 285 миллион адам көру қабілетінен айырылса, 39 миллион адам мүлде көрмейді. Олар күнделікті қиыншылықтармен бетпе бет келуде.

Көрудің нашарлауы көз аурулары, құрылымдық өзгерістер мен қартаюдың алғышарты. Оның 80 пайызға жуығының алдын алуға немесе емдеуге болады.

Көзі нашар көретіндердің көбі дамушы елдерде тұрады. Зағиптардың 82 пайызының жасы 50-ден асқан. Бұл қарттар ауруы болса керек.

МАНУЭЛЬ КЭНЭЙЛС ЖӘНЕ МЭТЬЮ В. ЧВАСТИК, NGM ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ; ПАТРИСИЯ ХИЛИ ДЕРЕК КӨЗДЕРІ: КӨЗ КӨРМЕЙ ҚАЛУ САРАПТАМАШЫЛАРЫ ТОБЫ; СИЛЬВИО ПАОЛО МАРИОТТИ, ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ҰЙЫМЫ; БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ДАМУ БАҒДАРЛАМАСЫ

Льюис содан бері жарық жарқылын «көрініс» деп қабылдауды үйренді. Ол МакЛэреннің зертханасында жаттығып жүр. «Маған ұнамайды», – дейді ол күліп. Бірақ бұл жаттығулар өз-өзін ақтайды. Льюис жарқыл мен жылтылдың бір түрін – адам, екінші бір түрін ағаш деп тануды үйренді. Люис кереғар жарқылдарды ажыратуды жақсы үйреніп келеді, ол бұны «сынақтың елу реңі» (шындығында, жеті) деп атайды. Ол қазір қол созым жерде тұрған түр-түсі өте кереғар, циферблаты үлкен сағаттағы сандарды көре алады. Мен келерден бұрын ол МакЛэрэннің тобымен бірге Оксфордты аралапты, сонда көп жылдардан бері алғаш рет ғимарат қабырғаларынан терезелерді тани алған.

67 жастағы Герд Гаманаб өте кеш емделді. Намибияда күн мен шаң астында елу жыл бойы қара жұмыспен айналысқан оның мүйізгек қабықшасына зақым келген. Әлемдегі соқырлардың көпшілігі тәрізді ол үзбей емделгенде мұндай жағдайға ұшырамас еді.

Бұл айтарлықтай жетістік болмаса да, Льюистің нашарлап бара жатқан сау көзі сезінудің арқасында біраз жетістікке жетті. Бионик көзі күтімді талап етеді, Льюис оны әдетте өшіріп қояды.

Сынақ көзді жартылай көретін етсе де, ЗАҒИП үшін БҰЛ ғажайып сый: ТҮНЕКТІ жарық алмастырады.

«Алғашқы нұсқаларында мұндай кемшіліктердің болуы заңдылық, – дейді Альфаны дамытумен 20 жыл бұрын айналыса бастаған германиялық көз хирургы Эберхарт Зреннер. – Біздің идеямыз – жақсы көруге қол жеткізу емес, науқастың нысандарды ажыратып, ары-бері жүріп-тұру қабілетін жақсарту». Ол іске асып жатыр. Зреннер емдеген бір зағип өз атын оқи алуға қайта қабілетті болыпты, енді бір науқасы бірінші рет қалыңдығының түрін көріп, оның күлгенін тамашалау бақытына ие болған. Зреннердің айтуынша, импланттың алдыңғы нұсқасы бірдей қондырылған 29 пациенттің жартысына жуығы ол ем-шараның аса нәтижелі болғанын хабарлаған.

Льюистің көруі жақсармаған күннің өзінде, чиптің бұлдыр көрсетуінің өзі ғажап – қараңғы дүниені жарқыратып жіберді. Ол сол көзінің бір күні мүлде көрмей қалатынын біледі – сонда мына бионик көзі– оған қазір істеп жүрген іс-қимылдардың бәрін істеуге мүмкіндік береді.

«Балаларым үшін тырысамын», – дейді ол. Екі баласының да көзі жақсы көреді, бірақ тұқым қуалайтын торлама пигментациясының оларда да пайда болуы ықтимал. «Басымнан өткен тәжірибе келешекте басқаларға көмек болар», – дейді ол.

Имплант жобасы бағалы сабақ болды. Жаңадан бастағандарға фотодиодтардың табиғи фоторецепторларды алмастыра алатындығын көрсету – үлкен қадам. Бұл құрылғылар науқастарға визуалды стимулдардың жаңаша көруді үйрене алатындығын білдіреді. Оған қоса, импланттар «фоторецепторлар істен шықса да, өзге жүйкелер зақымдалмаса, көру мүмкіндігі жоғалмайтынын дәлелдеді». Мен мұндайды көрсетуге болады деп ешқашан ойлаған емеспін.

МакЛэрен осы тәжірибенің гендік терапия және дің жасуша тәрізді өте өзекті екі салада жетістікке жеткізетінін айтады.

КАЛИФОРНИЯДА бір топ зерттеушілер импланттың өзінен пайда болған дің жасушаны сынап жатыр.Топ жетекшілерінің бірі – Марк Хумейн.

Оның бірінші үлкен жобасы – Аргус ІІ– Хумейн 2010 жылдар басында нарыққа шыққан торлама имплантын жасаушылардың бірі. Зреннердің Альфасы тәрізді, Аргус та торламаның артқы жағынан электрод массивін іске қосады. Бірақ бұл 60 электродтан тұратын тор жарық жинамайды, титімдей линзалы камерадан сигнал тартады. Ол камера сигналды белдікке тағып немесе сөмкеге салып жүретін қайта өңдеу құрылғысы арқылы жібереді. Бұл тетік Альфадан гөрі қатал талап пен шектеу қояды. Оған қоса, Аргустың сыртқы камерасы көз алмасының microsaccades деп аталатын сыры ашылмаған, бірақ өте маңызды, тұрақты кіші қозғалыстарын іске қостыра алмайды.

Оны имплантты адамдардың қарашығына орналастыру Хумейн қазір дамытып жатқан дің жасуша құрылғысын жасауға шабыттандырды. Хумейн және оның Санта Барбарадағы Калифорния университетінде дің жасуша зерттеушісі болып жұмыс істейтін биолог әріптесі Деннис Клегг оны «жамау» деп атайды.Ол жамаудың шассиі латынның d әрпіне ұқсас, бірақ одан екі есе үлкен жұқа қабық. Клегг бұл жерге эмбриондық дің жасушадан алынған 120 000 жасуша орналастырады.

Хумейн мен Клегг бұл жамауды жас ұлғаюына байланысты пайда болатын макулярлық дегенерация (ЖМД\AMD) деген жағдайды емдеу үшін қолдануды ұсынады. ЖМД-дан соқыр боп қалу – торлама пигментациясының салдары:

Торламаны жандандыру

Көру қабілеті ми қызметінің жартысына жуығын қамтиды. Сигнал жіберетін торлама қабаттарындағы ақаулар, соқырлыққа әкелуі мүмкін, бүгінгі таңда оның емі жоқ. Ал торламаны емдеуге арналған эксперименттер (ол туралы төменде айтылады) тиімділігін дәлелдесе, бұл болжам өзгеруі мүмкін.

MANUEL КАНАЛЕС, NGM ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ; ПАТРИЦИЯ ХИЛИ.СУРЕТТЕР: ЭМИЛИМ. ЕНГ. ДЕРЕК КӨЗДЕРІ: МАРК С. ХУМЕЙН, ОҢТҮСТІК КАЛИФОРНИЯ УНИВЕРСИТЕТІ; ГЕНРИХ КЛАССЕН КАЛИФОРНИЯ УНИВЕРСИТЕТІ, ИРВИН; РОБЕРТ МАКЛАРЕН ОКСФОРД УНИВЕРСИТЕТІ; ЖАН БЕННЕТ, ПЕНСИЛЬВАНИЯ УНИВЕРСИТЕТІ

қарашықтың ортасында бұлдыраған тұманды дақтар пайда болады. Ол жайлап қарайып, адам функционалды түрде соқыр болғанша ұлғая береді. Бұл – емдеуге келмейтін ең жиі кездесетін ауру түрі, барлық зағип аурулардың бес пайызын құрайды.

ЖМД торлама пигменті эпителийі деп аталатын көздің түкпір қабатындағы ақаудан пайда болады. ТПЭ(RPE) алдында жатқан фоторецептор қабатына маңызды демеу береді. Хумейн мен Клегг жамаудың дің жасушасы – пайда болған ТПЭ-жасушалары осы бұзылған ТПЭ жасушаларын алмастырады деп үміттенеді.

Хумейн мен Клегг жануарларға жасаған сынақта жасушалар фоторецептор қабатының күрделі сәулесімен жақсы күйде болғанда ғана тиімді біріккенін білді.

Енді ғана басталған сынақ, 2018 жылдың соңына қарай аяқталуы тиіс. Егер сәтті болса ЖМД және соқырлықтың басқа түрлерін емдеу ілгері жылжитын еді. Хумейн мен Клегг жамау-жасуша импланттарға жол аша отырып, мұндай жасушаларды басқа да органдардағы биологиялық құрылымдарға қиюластыруды үйренеді.

Соқырлықтан емдеуді армандайтын ғалымдардың ішінде Ирвиндегі Калифорния университетінен Генри Классен де бар. Ол дің жасушаның пайдаланылмаған әлеуетіне қызығушылық білдірді. Классен бұрынғы дің жасушаны, қазір ауру торлама жасушаларын алмастыра немесе емдей алатын ерекше бір басқа жасушаға айналдыруды зерттеуге 30 жыл өмірін сарп етті. Көз торламасының бұрынғы жасушасын тышқан, егеуқұйрық, ит және шошқалардың көру қабілетін жақсартуға нәтижелі пайдаланған. Енді ол осы емдеу әдісін асқынып кеткен торлама пигментозасы бар адамдарды емдеуге қолданып, сынап көруде.

Хирург бұзылған торламаны құтқару үшін науқастың көзіне инемен жарты миллионнан үш миллионға дейін прогенитор (бастапқы) жасушаны жылдамдата егеді. Мұндай ем алған торлама пигментозасы бар науқастардың кейбіреуі жарық пен пішінді айтарлықтай жақсы көретін болды. Торлама пигментозасынан көзі мүлдем көруден қалған Кристин Макдональд есімді Калифорния тұрғыны 2015 жылдың маусымында бір көзін жоғарыда айтылған әдіспен емдетті. Қазір ол үйіндегі жиһаздардың көбісін, көшедегі жүк көлігін және бір кездері қара мен ақ қана боп көрінетін бассейндегі судың күнмен шағылысқандағы көгілдір-жасыл «солғын реңкті» ажырататын болды. Классеннің пайымынша, тиісті жасушаны тиісті жеріне жіберсе, не істеу керек екенін олар өздері біледі.

Намибиялық көз хирургы Һелена Ндуме жылдар бойы соқыр боп келген науқастардың көру қабілетіне қайта ие болғанда не істейтінін есепке алып отыруды ұнатады. Бір кездері пілді де көрмей соқтығысып қалатын ер кісі Ндумеге дән риза, өйткені ол енді айналасында жүрген жануарларды көретін болды. Ал бір әйел емделгеннен кейін жеп отырған балығының қылтанағын қалдырмай тазалайтын болыпты. 46 жасқа келген әйел өмірінде бірінші рет ұлының жүзін көре алды.

Херерро тайпасы өкілдері киген мына малақайлар олардың тіршілігінде зор рөл атқаратын мүйізді малды еске түсіреді; бұл әйелдер Намибияның Омаруру деген жеріндегі «катаракт лагерінде» таңғыштарын алдыру кезегінде тұр. Ем-дом 20 минутқа созылады. Соқыр боп қалу осындай емге қол жеткізе алмаудан болады.

Соқырлықты жоюда өз тәжірибесіне сүйенетін Ндуме соңғы 20 жылда мұндай емшараның талайын жасады. Бұл сөзсіз өте нәтижелі тәжірибе: жиырма жылдың ішінде 30000-дай науқас ем алды, 30000-ға жуық науқастың көзі көретін болды. Ем-шаралардың нәтижелі болып жатқаны айдан анық. Емі қарапайым, катаракт ауруын емдеуде толығымен дәлелденген операция болса да, Ндуменің тексеріп жүргені бұл емес.

Катаракт – кедейліктің ауруы, жер бетіндегі соқырлықтың жартысы катарактының салдарынан болады. Дамыған елдердің катарактыға ұшыраған тұрғындары, әдетте, теледидар қарау қиындық туындағаннан-ақ бірден емделіп алады. Дамушы елдерде, катарактысы барлар, көбінесе соқыр боп қалады. Катарактыны емдеу оңай: дәрігер науқасты дайындап, 15-20 минуттың ішінде буалдырланған табиғи көзбұршағын жасанды жарқын көзбұршаққа алмастырады, сосын операциядан кейін тағы бір рет тексереді. Дамушы елдерде мұндай ем $15-100 аралығында тұрады. Соған қарамастан, мұқтаждардың бәрінің бірдей емге қолы жетпейді.

85 жастағы Антония Нюзс немересі Брендонды Омарурудағы катаракт лагеріндегі операциядан кейін көрді. Мұндай ем-шара ондаған жылдар бойы көрмей келген науқастарға көру мүмкіндігін береді.

Намибиямен, басқа да африкалық елдер үкіметтерімен және коммерциялық емес SEE International ұйымымен бірлесе жұмыс істей отырып, Ндуме «катаракт орталықтарын» ұйымдастыруға тырысуда. Дәрігерлік көмек нашар көрсетілетін аймақтарда мұндай науқан кезінде Ндуме және өзге де хирургтер аптасына 500 науқасқа дейін ота жасайды. Былтыр Біріккен Ұлттар Ұйымы Ндуменің «адамзатқа қызмет етуін» атап өтіп, оны Нельсон Мандела сыйлығымен марапаттады.

Ндуме үш құрбысымен бірге Намибияның SWAPO қарсылық көрсету қозғалысы ұйымдастырған Анголадағы лагеріне жол тартқан, келе сала зеңбірекшілердің шабуылына ұшырап, одан аман қалған; дұшпанның тікұшақ патрулінен құтылып, Замбияға барып паналаған. Кейін Ндуме SWAPO-ға өзінің сән мектебінде оқығысы келетінін айтқан, бірақ оны Германияның Лейпциг қаласындағы медициналық оқу орнына жібереді. Ол жерде Ндуме жерлесін кездестіріп, тұрмысқа шықты. Бірақ күйеуі көп кешікпей Анголада кісі қолынан қаза тапты. Балалы болып, офтальмология мамандығы бойынша оқу бітірді, 1990 жылы Намибия тәуелсіздік алғанда қатты қуанды. 1996 жылы зағиптарға көмегімді көрсетем деген шешіммен еліне қайта оралды.

НДУМЕНІҢ БІР ӘҢГІМЕСІ МАҒАН ҚАТТЫ ҰНАДЫ. Әңгіме катаракт орталығын ашқан алғашқы жылы Намибияның солтүстік шетіндегі Рунду деген жердегі клиникада емделген әйел туралы. Қабылдауға 200-ден астам адам жазылған-тұғын.Оның тек 82-сі ғана келді, қалғандары көздеріне пышақ тигізуден қорыққан.

Үндістанның Сундарбанс аймағының аралдарында соқырлық кең тараған. Онда Асим Сил қайықпен науқастарды ота жасатуға алып кетеді. Асим туралы бейнефильмді ngm.com/Sep2016 сілтемесі бойынша көре аласыз.

Ндуме келесі жылы Рундудағы орталық жұмысын тағы бастағанда әлгі әйел тағы келді. Ол дәрігерге көзінің үлкейіп кеткен фермасын көрсеткісі келетінін айтып, «Мен қазір көп астық жинайтын болдым!», – деді. Сыртта операциядан көзі тәуір боп кеткенді көріп, көздеріне ота жасатқысы келетін бір топ адам кеп тұр еді. «Бұлар сіздің еміңізді аңыз ғып айтып жүр», – деді әйел. Ндуме сол аптада жүздеген адамға ота жасады. Нәтижесінде, әріптесі Свен Обхолзер айтпақшы, «науқастар қолдарын алдындағы жетектейтін адамның иығына қойып келіп, шығарда еш көмексіз өздері шығып кетті».

Әйтсе де, Ндуме секілділердің осындай еңбегіне қарамастан, әлемде 20 000000-дай адам катаракт салдарынан соқыр болып жүр. Олардың бәрін емдесе, соқырлықтың жартысы жойылған болар еді. Оған қол жеткізу үшін лагерьлер ғана емес, тұрақты инфрақұрылым да керек. Сондықтан да НБA-ның бұрынғы жұлдызы Дикембе Мутомбо Конго Демократиялық Республикасындағы туған қаласы Киншаседе аурухана салдырды. Ндуме аурухананы барып көргенде оның бағасына сапасы сәйкес келмейтіні түсінікті болды. Бес күнге жоспарлап келген ол жеті күнге қалды, жүзден аса ота жасалып, жүздеген адамды кезекке жазып кетті. «Барлық жерде осылай», – дейді Ндуме.

Анита (сол жақта) мен Соня Сингхтерге катаракт іштен туа біткен. Алайда бірі – 5, екіншісі 12 жасқа келгенде демеушілер оларға ота жасатуға ақша бөлді. Жас баланың микөз жүйке жолдары емге оңайырақ көнетіндіктен Анита Сонядан гөрі анығырақ көрмек. Бірақ қазір екеуі де мына биік қоғалар тәрізді қоршаған ортаның көріністерін тамашалап жүр.

Ндумеден соқырлықтың себебін сұрағанда, «катарактымен салыстырғанда сары дақтың дегенерациясы, торлама пигментозасы дегендер түк емес», – деп жауап берді. Бұл ретте Ндуме ауруларды қауіпті емес немесе оларды емдеудің қажеті жоқ демейді. Оның айтайын дегені, соқырлықты жоюда ең бастысы оған қарсы ем табу ғана емес, сондай-ақ ол емді керекті жеріне жеткізу.

Сол күні Ндуме түскі асқа дейін тоғыз катаракт отасын жасады.Солардың біреуін бақыладым, өмірімде бірінші рет көз алмасының скальпелмен тілінгенін көрдім. Осы көріністен қатты қобалжыдым, көзі ашық адам бәрін көріп-біліп жатады емес пе!? Мына кісі көзінің мүйізгек қабығынан кесіп жатқан темірді елең қылмай, көзін барынша кең ашып жатты.

Үдерістің мәнін түсіну оны бақылауды жеңілдетеді. Анестезия күші көп ұзамай қайтып, көз анық көретіні белгілі.