58-баптың 10-тармағы. Бұл – КСРО Қылмыстық кодексінің миллиондаған адамды «Халық жауы» атандырып, өмірін қиған атышулы нормасы. Ал бұл – Кеңес одағы кезіндегі айтуға ауыз бармайтындай қанішерлігімен әйгілі болған «АЛЖИР» (Халық жаулары әйелдерінің Ақмола лагері) түрмесінің орны. Мұнда ер азаматтардың аяулы жарлары мен әпке-қарындастарының азапты өмірі өтті.
Музей ішінде ілулі тұрған «Еркіндік пен қапастағы өмір» композициясында ақ көгершіндер бейнеленген. Кейбір көгершіндер бостандыққа шығып жатса, енді бірі бостандықты көре алмай, торда жан тәсілім етуде.
АЛЖИР музейінің бірінші қабатында орналасқан «Өмір гүлі» композициясы. Онда қара тасты қақ жарып шыққан гүл бейнеленген. Әйелдер қаншама қиындық көріп, қорланса да өмірге деген құштарлығын өлтірмеді.
«Темір тордың арғы жағында олар өздерінің сүйіктілері мен ең ардақты азаматтарынан айрылып, «барлық ұлттардың көсеміне» табынулары керек болды. Әйтсе де олар ешкімге де табынбаған күйі бүгінгі күнге тазалықтың, махаббат пен адалдықтың қасиетті сәулесін жеткізіп кетті», – деп жазылған музей сайтында. Сол бір ауыр күндердің куәгерлерінің жазбаша естеліктері негізінде зерттеушілер қазір түрме моделін қалпына келтіріп, муляж бейнелерін жасап шықты.
Түрме мыңдаған жазықсыз жанды ажал апанына шаңсорғыштай сорып жатты. Мұнда жазалаудың жан естімеген түрлері қолданылды. Бұл лагерьден 18 000 адам этаппен өтіп, 8 мыңдайы тұрақты қамауда болды. Оларды мұнда «күйеулеріңмен кездестіреміз» деп алдап әкеліп, балаларынан күштеп бас тартқызып жетімдер үйіне жіберетін. Сәбилердің көпшілігінің ары қарайғы тағдыры сол күйі белгісіз. Әйелдерге түрмеде көрсетілген зорлық-зомбылық салдарынан 1500 бала дүниеге келді. Олар туралы да дерек жоқтың қасы. Тұтқында болған әйелдердің басым көпшілігі интеллигенция өкілдері болғанына қарамастан ешқайсысына аяушылық болған жоқ. Таңның атысы, күннің батысы қамыс шабу, саз илеу, кірпіш құю секілді ауыр жұмыстар атқарды. Өздері тұратын барактарды өздері салды. Ал егер кімде кім тапсырманы орындай алмаса, күнделікті берілетін бір жапырақ қара нан мен қара судан қағылатын.
«АЛЖИР» – КСРО бойынша тек әйелдерге арнап салынған жалғыз лагерь. Сотталған әйелдердің кейбірі тағылған айыбына байланысты алдымен «АЛЖИР-де» уақытша тұрақтап, «КарЛАГ» басқармасының шешімін күтетін. Уақыты келгенде тұтқындардың кейбірі Екібастұзға, кейбірі Балқаштағы лагерге жіберілетін. Ол уақытта «АЛЖИР» «КарЛАГ-тың» 17-бөлімшесі, 26-нүктесі болып саналды. «КарЛАГ» қарамағына Қазақстан бойынша барлығы 11 лагерь кірді.
Тұтқындағы әйелдер қамырдан жасаған сурет сол қалпы сақталынып тұр.
Сталин режимінің кесірінен бірнеше миллион жазықсыз жан жапа шексе, олардың ішінде қазақтар да аз болмады. КСРО Компартиясына қарасты НКВД жендеттері олардың бірін атып, енді бірін Сібірге айдап, жұбайларын «АЛЖИР-ге» тоғытты. Ұлт арыстары Т.Рысқұловтың жары – Әзиза, Б.Майлиннің жары – Бижамал, Т.Жүргеновтың жары – Дәмеш аналарымыз т.б. көптеген ардақты жандар осында азапты күндерін өткізді.
Май шамның жарығына телміріп ұзақ уақыт тігін тіккен соң жұмысшылардың жанары семіп, көруден қалған. Ауыр жұмыстан қажып әрең жүрген әйелдерді түнгі уақыттарда аяусыз тергейтін. Тергеу изоляторында аяқтарын жерге тимейтіндей ұзын орындыққа отырғызып, 7-8 сағат бойы әр түрлі сұрақтар бойынша жауап алатын. Нәтижесінде әйелдердің аяқ қан тамырлары ісініп, жүре алмай, есінен танып құлайды екен.
«Асыл жары мен бауыр еті баласын сағынған тұтқын әйелдердің түн жарымында қосыла жылаған азалы даусы «АЛЖИР» аспанын шарлап, Жер ананың өзін күңіренткендей күй кешетін, – дейді Райса Рамазанқызы. – Сонда жүрегінде мейірімі бар күзетшілердің кейбірі: «Сіздердің бақытты күндеріңіз алда, жақындарыңызбен міндетті түрде қауышасыздар. Бұл күндер әлі-ақ ұмытылады» деп жұбатады екен».
Бұл тапанша қаншама бейбақтың өңменіне қадалды екен?
Алматыдан алдырылған абақты есігі.
Бірде тұтқындар Жалаңашкөлден қамыс будаларын арқалап келе жатса, алдарынан жергілікті қазақтар шығады. Бірақ әлгілер неге екені белгісіз әйелдерге қарай тас лақтыра бастайды. Бұны байқаған қарауылдар: «Сендерді Мәскеу ғана емес, мыналар да жек көретініне көздерің жетті ме?!», – деп қарқылдап күледі. Шын мәнінде бұл тас емес, сиыр сүтінен жасалған құнарлы құрт еді. Ауыл адамдары қаныпезер күзетшілерге білдірмей тұтқын әйелдерге осылайша азық беріп кетіпті. Бұл туралы Ақмола лагерінің бұрынғы тұтқыны ұлты неміс Гертруда Платайс өз естелігінде жазады.
Ақмол ауылының шетінде орналасқан “АЛЖИР” музейінің көрінісі.
«АЛЖИР» – тек әйелдерге ғана арнап салынған КСРО-дағы жалғыз лагер. 1938-1953 жылдар аралығында мұнда қазақ, неміс, поляк, литва, грузин, украин, орыс, татар т.б. секілді 62 ұлттың өкілінен тұратын 18 мыңнан астам әйел қамалып, адам төзгісіз жағдайда азапталды.
1953 жылы Сталин қайтыс болған соң, «АЛЖИР» жартылай жабылып, тағы оншақты жыл жұмыс істеп тұрды. Оның ең соңғы тұтқыны 2014 жылы қайтыс болды.
Ақ-қара түстен жасалған «Қасірет қақпасы» ескерткіші жақсылық пен жамандықты, өмір мен өлімді қатар бейнелеп тұрғандай. Сыртындағы ақ түс ана орамалын бейнелесе, қара түс ер-азаматтардың бас киімі тәрізді.
Ер-азаматтардың шарасыздығы, өшкен үміт пен жоғалған сенімді бейнелейтін «Түңілу мен әлсіздік» композициясы. Өткен ғасырда «Халық жауы» деп жалған айып тағылғанда қаншама біздің қоғам және мемлекет қайраткерлері мен ұлт көсемдері ұлтына, жасына қарамастан 58 баппенен ату жазасына кесілген болатын.
«Күрес пен үміт» композициясы азапты күндерден құтылу мен еркіндікке деген құштарлыққа толы әйел бейнесін көрсетеді. Осы Алжир лагерінде әйелдер күннің аптап ыстығына, сар аяз суығына қарамастан қара жұмыстың барлығын істеген. Қамыс орды, мал бақты, егін екті.
40 орындық вагондарға 80-90 әйелден тиеліп, КСРО-ның түпкір-түпкірінен жеткізілді. Тұтқын әйелдер бұл вагондарда үш айға дейін жол жүріп жеткен. Олардың арасында аяғы ауыр келіншектер де, емізулі балалары барлар да болған.
Тұтқын әйелдерді балаларынан күштеп бас тартқызды. Тіпті, омырадағы сәбилерін тартып алып, жетімдер үйіне жіберетін.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қол қойған Жарлыққа сәйкес, 1997 жылдан бері қарай 31 мамыр саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні ретінде аталып келеді. 2007 жылы сол кездің қатыгез тарихын ұрпақ жадында сақтап қалу үшін лагерь орнына әйел адамның қобдишасы пішінінде «АЛЖИР» мемориалды-музей кешені» бой көтерді. «Кешенің қалыпты жұмысы Астана қаласы әкімдігінің жіті назарында», – дейді музей директоры Мейрамбай Оралов. Музей аумағында «Көз жасы» стеласы, №26 Барак, қамауда болған 8 мыңға жуық әйелдің аты-жөні жазылған «Зерде» қабырғасы және көптеген құнды жәдігерлер бар. Тағы бір ғажабы, бұл маңайдағы қарғаның көптігіне еріксіз таңданасың. Ел аузындағы «қарғалар қан төгілген жерден жүз жылға дейін кетпейді» деген сөз еріксіз еске түсетіндей…
Фото: Ерболат Шадрахов, Қуанышбек Дүйсенбеков, Бекзат Сайназар
