«National Geographic» қоғамы мен Ұлттық cтандарттар бюросының қолдауымен 1936 жылдың 19 маусымында Кеңес Одағының азиялық бөлігінен күннің тұтылу сәтін бақылауға мүмкіндік алдық. Тамаша күн райы жағдайында күн тәжінің ақ-қара және түрлі-түсті суретін ойдағыдай етіп түсірудің сәті туды. Соның нәтижесінде «National Geographic» журналы тұңғыш рет толық тұтылған күннің табиғи түстегі суреттерін алғашқы болып журнал бетіне жариялады.
ИРВИН К.ГАРДНЕР
«National Geographic» қоғамы мен Ұлттық Стандарттар Бюросы ұйымдастырған күннің тұтылуын бақылау экспедициясының жетекшісі.
Бақылау аймағы екі жыл бұрын зерттеуге алынды. КСРО өкіметі түсіністік танытып, күннің тұтылуын бақылау экспедициясының табан тіреуі мүмкін деген жерлердің артықшылықтары мен кемшіліктерін зерттеуге өз рұқсатын берді. Күннің тұтылуынан екі жыл бұрын қолға алынған бұл жұмыстың нәтижелері Б.П.Герасимович, Х.Ж.Чербакова және А.Михайлов сынды ғылым докторларының қатысуымен ағылшын тілінде жарық көрді. Осының арқасында шет ел астрономдары Кеңес аумағындағы әр түрлі өңірлердің қайсысынан күннің толық тұтылуын анық бақылауға болатынын саралап шығуға мүмкіндік алды.
Мұнда басты назарға алынғаны күн көзінің ашық болу ықтималдығы, температура, шаңдауыт боран мен құрал-жабдықтарды теңселтуі мүмкін күшті желдің болмауы, тіршілік етуге қолайлылығы сияқты факторлар еді.
Сонымен бақылау нүктесі ретіндегі таңдау Ақбұлақ ауылына түсті. Қазақ Автономиялы Республикасына қарайтын ауыл қазақ даласының бастауы саналатын Орынбордан оңтүстік-шығысқа қарай 96 шақырым жерде орналасқан. Мәскеуден онда жету аса бір қиындық тудырмайды, әрі ондағы күн райының ашық болу ықтималдығы да жоғары.
Тұңғыш рет түрлі-түсті суретке түсірілген күн тұтылу құбылысы. Бұл экспозиция «National Geographic» Қоғамының Ұлттық стандарттар бюросының экспедициясы барысында жасалды. КСРО, Ақбұлақ ауылы. 1936 жыл, 19 маусым.
Гарвард-Массачусетс технология институты мен Пулково экспедициясының таңдап алған жерлерінің бір болып шығуы бізге өз пайдасын тигізді. Себебі, біздің жұмысымыз негізінен күн тәжін түсірумен ғана шектелсе, қалған екі обсерваторияның қызметі өз алдына бөлек болатын. Осылайша үш экспедиция бір-біріне материалдық көмек көрсететін болды.
Гарвард-Массачусетс технология институты экспедициясының жетекшісі, профессор Дональд Г.Мензел біздің жоспарымызды қолдап-қуаттады. Ал КСРО Үкіметі Ленинградтағы Пулково обсерваториясының директоры, доктор Герасимович арқылы Гарднер мырза екеуімізге ғылыми бақылаушы ретінде Кеңес Одағына кіруге және Ақбұлақта пайдалануға керек жабдықтарды өзімізбен алып жүруге рұқсат берді. Ғылыми аспаптар бар, лагерьдің жабдықтары бар – біздің қарапайым дейтін экспедиция жүгінің өзі шамамен жарты тоннаға шықты. Түрлі кедендер арқылы жер шарының үштен бірін басып өтетін сапарымызда өзімізбен бірге алып жүретін қол жүктеріміз және бар.
Барған жерімізде қоналқы жағдайымыздың қандай болатынын білмегендіктен азық-түлік пен жатын жабдықтарын да бірге алып жүруге тура келді. Фотоға қажетті химиялық қоспалар тиелгесін, фотопластинкаларды сапар бойына ылғал қалпында ұстап отыру міндеттелді.
Жобаны қолға ала бастағанда Ресейді аязы бет қаратпайтын ел ретінде елестеткеніміз рас емес еді. «Михаил Строгов», «Наполеонның Мәскеуден шегінуі», «Анна Каренина» тәрізді түрлі кітаптар мен біз көрген фильмдерде қар мен қасқырды баса айтатындары сонша, оларды КСРО-ның шынайы бейнесі екен деп қалатынсың. Неге екені белгісіз, біздің фильмдерде «орыс жазы» көп көрсетіле бермейтін.
Құрал-жабдықтарымыз толықтырылып, тексеріліп, буылып-түйілгеннен кейін біз күн райының сәттілігіне үміт артып, Вашингтоннан сапарымызға аттандық.
Біз Ресейге Берлин мен Варшаваны басып өтіп, Минск түбіндегі Негорелое арқылы жеткен едік. Елге кіргенімізді білдіретін алып аркадан өте салысымен әуелі стансыға, сосын заманауи ғимаратқа орналасқан, жүк тексеруге арнап жабдықталған бөлмесі бар кеденге тоқтадық.
«Интуристің» (жергілікті саяхат агенттігі) ағылшын тілді өкілі бізді сүйінші хабармен қарсы алды. Сөйтсек, біздің телескоп пен құрал-жабдықтарымыз салынған жәшіктер аман-есен жетіп, Ақбұлаққа жөнелтілген екен. Негорелоеден Мәскеуге дейін бір түн жүрдік. Мәскеуге жетісімен, тура Ақбұлаққа тарттық. Ақбұлақ Мәскеуден оңтүстік-шығысқа қарай, шамамен, мың үш жүз шақырымдай жерде, Ташкент пен Самарқантқа баратын теміржолдың бойында орналасқан. Біз Орынборға дейін Прага обсерваториясы жіберген топтың алғашқы мүшелері – қасына ерткен студенті бар доктор Б.Новаковамен бірге бардық.
Бізге – төрт бақылаушыға арнап, арнайы вагон бөлінгенін естігенде қуанышымызды қоярға жер таппадық. Вагонда бізден басқа «Интуристің» ағылшын тілді жолбасшысы, жүк тасушы мен жолсерік бар-тын. Арнайы бөлінген вагон біз үшін де, кейін келетіндер үшін де Ақбұлақтағы қонақүй қызметін атқарды. Вагонның бір бұрышы бос еді, әрі ол пойыздың ең соңына тіркелгендіктен, біз оны обсерватория етіп жабдықтап алдық.
Шыны керек, Ақбұлаққа келіп жеткенімізде шуағы мол өлкеге тап болғандай болдық. Аспан шайдай ашық. Талтүстегі температура 30о әр жақ, бер жағы. Бір тәуірі, жазық жер болса да, күндізгі ыстықтың орнын кешкі салқын басып отырады.
Доктор Лиман Бригс пен мақала авторы алып камераны тексеріп жатыр. Штаб-пәтері Вашингтонда орналасқан ұлттық стандарттар бюросының директоры доктор Бригс күн тұтылу құбылысын түрлі-түсті суретке түсіріп алатын телескоптың бірегей сағат механизмін қарап, жәшік іспеттес пластина ұстағышты қозғалтып көруде. Америкада жасалған радиостансасы екі вагонның ортасында тұр (төменде). Зертхана жүк сақтау бөлмесінде жасақталды. Келесі вагонда ұйықтайтын жер мен тамақтанатын орындар бар.
БҰЛ ДАЛА АМЕРИКАНЫҢ ОРТАЛЫҚ БАТЫСЫН ЕСКЕ САЛАДЫ. Сапар барысында танысқан осынау елдің жер түзілісі Американың орталық батысын еске салғандай. Ұлан-ғайыр далаға ішкерілей енген сайын жауын-шашынның аздығы байқалып, күн ыси түседі. Жылдың белгілі мезгілінде ғана өткел бермей тасып жататын өзендер тартылып, құм басқан арналары ғана қалған.
Шығыстық дәм ұсынған Ақбұлақ ауылы бізге аса қызықты көрінді. Тумысынан дарқан мінезді қазақтар көшпенді түркі халықтарына жатады. Оларға қараудан әсте жалықпаймыз. Шығыстық үлгіде, әр түрлі пішінмен тігілген сан-алуан киімді біреулер киеді десе, біз сенбес едік.
Ауыл халқы қазақ, орыс болып шамамен теңдей екіге бөлінеді. Мектептері де бөлек. Орыс мектептерінде орыс тілі ана тілі, қазақ тілі шет тілі ретінде өтеді. Ал қазақ мектептеріндегі жағдай керісінше.
Қазақ тілі орыс тілінен мүлде өзгеше, әліпбиі пошымы жағынан араб жазуына көбірек келіңкірейді.
Арба сүйреген «шөл кемесі» экспедиция лагеріне осылайша су жеткізіп отырды. Күн тұтылу құбылысын түсіріп алуға арналған камераны орнату ұзақ қашықтыққа ататын қаруды құрастырғандай әсер қалдырды.
КСРО қалашықтарының кез келгенінде саябақ пен клуб, өз тілдерінде айтқанда, «мәдениет және демалыс үйі» бар. Біз жанға жайлы екі кешімізді Ақбұлақтағы осындай саябақтардың бірінде өткіздік. Саябаққа қалың етіп ағаштар отырғызылған. Онда демалушылардың шахмат ойнап, суға жүзуіне, би билеп, сахнада қойылым қоюларына жағдай бар.
Біз тамашалаған қойылым дидактикалық дүние десе болады. Онда бойында қарым-қабілеті бар әйел ошақ басында отырмай, мансап қуу керек деген ой айтылады. Ерлі-зайыпты сәулетшілерді бас кейіпкер етіп алған драмада әйелін күйеуінен гөрі дарынды етіп көрсетеді.
Ақбұлақтағы көліктердің түрі сан алуан. Біз бірде Ресейде құрастырылған «Фордпен» лагерьге бара жатқан жолда біріне ат, біріне өгіз, енді біріне түйе жеккен аласа доңғалақты үш арбаны жолықтырдық. Арбаға қашырлар да жегіледі екен.
Шыны керек, «шөл кемесі» атанған түйелердің шөп машинасына жегілген ауыр халін алғаш көргенде жүрегіміз тоқтап қала жаздады. Шаруашылыққа ыңғайлы Ресей тракторлары мен комбайндарының пойыздарға тиеліп, алыс аймақтарға тоқтаусыз ағылып жатқанын талай көрдік.
Ақбұлақ – бақылау аймағының орталығынан шамамен он бес шақырымдай жерде. Қолайлы болу үшін ауылдағы вагондарды бас штаб етіп құрдық. Бірақ бақылау құрылғысын ежелгі мазар жатқан төбе басына апарып орналастырдық. Төбе – бақылау аймағы орталығынан таяқ тастам жерде ғана.
ТӘЖДІҢ ШҰҒЫЛАСЫ МИЛЛИОНДАҒАН ШАҚЫРЫМҒА СОЗЫЛУЫ МҮМКІН. Күннің диаметрі – шамамен 1,390,473 шақырым. Оның сыртқы қабатынан қайнап шыққан сан-санақсыз жалынға ұқсас қызған сутек «протуберанец» деп аталады. Олардың ұзындығы бірнеше жүз мың шақырымға жетеді. Күннен анағұрлым алысқа созылып жатқан, пішіні тұрақсыз газ тәрізді масса күн тәжі деп аталады. Оның шұғыласының ұзындығы әдетте миллиондаған шақырымдармен өлшенеді.
Протуберанец пен күн тәжі күннің жарқыраған сәулесі басып кететіндіктен әдетте көзге көрінбейді. Ол да – жұлдыздардың күндіз көрінбейтіні сияқты құбылыс.
Күннің толық тұтылуы кезінде Ай күннен тіке келетін жарықты тосып қалады да, қараңғы көк күмбезінен күн тәжі жарқырап шыға келеді. Оны әдетте жай көзбен де көруге болады.
Қалай дегенмен де, күн тәжі көзге көп түсе бермейтін құбылыс саналады. Қанша талпыныс жасалғанымен, күннің толық тұтылуынан басқа кезде оған қатысты көңіл көншітерлік мәлімет алу – неғайбыл дүние.
Ақбұлақ – Орынбор-Ташкент теміржолының бойында орналасқан станса, әрі қалашық. Ауданның әкімшілік орталығы болып табылады. Ол жерде метерологиялық және де электр стансалары, емхана мен теміржол керек-жарақтарын сататын дүкендер, ең бастысы, таза су бар. Ақбұлақ базарында (төменде) қазақтар мен орыстар араласып жүр.
Жердің негізгі иелері – қазақтар. Олардың барлығы мұсылман, алайда әйелдері бетін жаппайды.
Түбі түріктен тарайтын қазақтардың сырт-келбеті моңғолдарға келеді. Олар ХIII ғасырда Шығыс Еуропаға дейін жетіп, әйгілі Алтын Орданың белді мүшесі болды.
Айдың жүзіп отырып күн табағын толық жабуына шамамен бір сағат уақыт кетеді. Осы кезде Күн жарты Ай тәрізденіп барған сайын жіңішкере түседі де, кенет пайда болған алагеуімнің орнын лезде қараңғылық басады. Сол сәтте күн табағы толық жабылады да, протуберанец пен күн тәжі бар салтанатымен жарыққа шығады.
Күннің толық тұтылуы кезінде спектрографтар күн тәжі мен протуберанецтің спектрін жазып алады. Пулково астрономдарының да көздегені күнді спектроскопиялық тұрғыдан бақылау болатын. Бізде бұндай құрылғы болмағанымен, күн тәжін суретке түсіретін камера бар.
Біз диаметрі 22 сантиметрдей болатын арнайы жетілдірілген линзасы бар, фокус аралығы 5,8 метр болатын камераны пайдаландық. Күннің алып өлшеміне қарамастан, оның суретінің диаметрі шамамен өзін суретке түсіретін линзадағы фокус аралығының жүзден біріне тең. Демек, біздің линзамен түсіргенде, суреттің диаметрі мөлшермен бес сантиметрдей болады.
Ертең күн тұтылады деген күні күн мен түнді тағатсыздана өткіздік. Күннің тұтылуын бақылайтын топ тұтасымен келіп болды. Жиырма екі америкалық пен Ресей экспедициясындағы пулковолық жеті ғылыми қызметкер де – осында. Бәрі де соңғы дайындық жұмыстарын аяқтауға қызу кірісіп кеткен. Келесі күнге арналған жұмыс кестесі мен міндеттемелер топ мүшелеріне таратылып берілді. Дайындық жүргізіліп, күн тұтылуы кезінде істелетін жұмыстарды түгел пысықтап шықтық. Күн райы мүмкіндік берген жағдайда біздің еншімізге тиетін аса бағалы 117 секундты мүлтіксіз дәлдікпен пайдалану үшін іс-қимылымызды секундына дейін өлшеп қойдық.
Күннің тұтылуы жергілікті уақыт бойынша таңғы 9:16-да (Вашингтон уақыты бойынша 23:16-да) болады. Таңертең бәрімізді уақтылы жеткізіп салуға Ақбұлақтан шығатын көліктің жеткіліксіз екені анық еді. Шатырға уақытында жете алмай, арманда кетпес үшін бәріміз сол жерде түнеп шығуға бел байладық.
Шатыр алты-жеті адамның ғана кең көсіліп ұйықтауына шақталған еді. Бірақ оған қараған ешкім болмады. Үш сағаттан артық ұйықтаған жоқпыз. Әркім өзінің жамбасы тиген жерге жантая кетті.
Қараңғы зертхана шатырының ішіне қорап қақпақтарынан ұзын етіп үстел құрдық та, қораптарды орындық еттік. Бензинмен жанатын шам әжептәуір жарық беріп тұр. Топтың бірнеше мүшесі сыртта үлкен құрылғылармен айналысып жүр. Қалғандары үстелді қоршай өз шаруаларына беріле кірісіп кеткені сонша, тіпті сөзуар дегендердің өзі сирек тіл қатады.
Біз келген бірер аптадан бері күн райы бірқалыпты ашық тұрған еді, бірнеше күннен бері, дәл күн тұтылатын уақытқа қарай ауа райы бұзылатын әдет тапты. Ертең де күн өстісе қайттік, әлде аспан ашық болар ма екен? Не болса да, біздің қолымыздан бар келетіні – күннің ашық болуын тілеу ғана.
Таңғы сағат үш. Топ бөліне бастады. Сағат беске қарай сырттан біреулердің сыбырласқан дауыстары естілді.
Күдігіміз расқа айналды. Айтты айтпады, күн бұлтты болып шықты. Күн райы ашық болсын, болмасын ионосфера туралы өз зерттеулерін тарата беретін ауылдағы радио ұжымын өзімізше қызғанып қоямыз. Күдік-күмәнға қарамастан, тап бір күн ашылып кететіндей барлық жұрт дайындық жұмыстарына кірісіп кетті.
Жетілерге қарай шығыс жақ біртіндеп сөгіле бастады. Бұл бізді күннің тұтылуын көре алатындай ашық ойық пайда болады деген үмітке жетеледі. Сегізге қарай шығыстағы бұлттар сиреуге айналды, біз күннің ашылатынына сене бастадық. Тоғыздар кезінде шығыс бұлттан толықтай арылды!
Ғалымдар бетпақ далада кездескен кезде киім кию үлгісі мен тамақ ішу тәртібіне мән бермейді. Гарднер мырза мен Гарвард пен МТИ-дың қызметкерлері Ақбұлақтан келген таңғы астарын ішуде. Олар тамақты өздерімен алып келген газ құрылғымен жылытып, «Н» яғни гарвард белгісі бар шағын дастарханға жайғасып отыр. Артында күн тұтылу құбылысын түсіріп алуға сақадай сай камера тұр.
Күн тұтылуды түсіріп алу барысын өз көзімен көру үшін шаруалар көп келді.
1936 жылғы күн тұтылу феномені алыс Америкадан келген зерттеушілердің мақсатына айналды. Шалғай жер аз уақытқа болса да әлем назарын өзіне аударды.
Шаң-тозаңнан қорғану үшін әдетте жергілікті халық басына орамал тағып алады. Орамал тақпай жүретіндер де кездеседі.
Қазақтардың көпшілігі әлі күнге дейін көшпенді өмір салтын ұстанады. Дегенмен де орыстар отарлап алған жерлерде отырықшы шаруалар да бар.
КҮН ТҰТЫЛДЫ. Тек 117 секундтық қана қас-қағым сәт қалды. Күн тұтылуына екі-үш минуттай қалғанда бойымды жеңіл бір ашу қысты: телескоп түтігіне түскен жарық дайындық кездеріндегіден әлдеқайда әлсіз болып шықты. Әлде телескоп өз орнынан абайсызда жылжып кетті ме екен?
Кенет жарықтың күндегіден әлденеше есе әлсіз болуының себебін аңғара қойдым. Күн толығымен тұтылуға жақындап бара жатты.
Күннің толық тұтылуы бастала бере алғашқы жанасуды қалт жібермес үшін телескоптың ысырғысын аша қойдық, секунд өлшеуіш іске қосылды. Күн қайта көрінгенше сегіз рет жанасу болды. Ең ұзақ жанасу 16 секундқа созылды және осы жанасу кезінде күн тәжіне анықтап қараудың сәті туды.
Сол күні кешкісін суреттерді шығаруды қолға алдық. Бұл жұмысымыз үш күнге жалғасты.
Ғалымдар тұрғындарға күн тұтылу құбылысын түсіндіруде. Бұлардың көбісі Қазақстанның солтүстігіндегі кеңбайтақ жайылымдарды отарлауға келгендердің ұрпақтары.
117 СЕКУНДТЫҢ ЖЕМІСІ.Суреттерді шығардық, екі минуттық жұмыс нәтижесі көңіл көншітерліктей. Түрлі-түсті таспамен бас-аяғы алты жанасу сәтін түсіріппіз. Әр жанасудың ұзақтығы рет саны бойынша 1,2,4,8,16 және 8 секундқа созылған. 1 мен 10 секунд аралығындағы соңғы екі жанасуды панхроматикалық таспамен, қара және ақ түсті етіп түсірдік. Барлық жанасулар ойдағыдай түсірілген болып шықты.
Қара және ақ түсті суреттердегі өлшемдерден ұққанымыз – күннен неғұрлым алыстай түскен тұстарында, күн тәжінің жарығы соғұрлым әлсірей түседі.
Түрлі-түсті кадрлардағы талдау нәтижелері айтарлықтай нақты емес, белгілі бір деңгейде әлі де зерттей түсуді қажет етеді. Ақ және қара түсті суреттегідей әр бөлшегіне дейін анық етіп түсіре алмаған. Сондай-ақ күн тәжі мен протуберанецтердің түсі көзге бірден шалынатындай анық емес.
Профессор Мензелдің зер сала бақылауының арқасында протуберанецтердің жалтыраған ашық қызыл түсті емес, қайта бозғылт көк немесе күлгін түсті екені белгілі болды. Бұны біздің түрлі-түсті кадрлардағы протуберанецтердің көк немесе ақшыл көк түсі болуы тіпті де растай түсті. Бірінші түрлі-түсті кадрда және одан кейінгі екеуінде де хромосфераның Ай табағы толық жаба алмаған бөлігінде де көк түс пайда болған.
Өрісі тарылған жергілікті халық жұпыны тұрмыс кешуде.
«ҚАТТЫ» ҺӘМ «ЖҰМСАҚ ОРЫНДЫҚТЫ» САПАР. Маусым айының 22-сінде Ресейге келген астрономдардың құрметіне арналған Орынбордағы қонақасыға шақырылдық.
Бізді бесінде жүретін пойызға тіркелген, жаңа боялған «қатты орындықты» вагонға мінгізді. Ресейде «қатты» және «жұмсақ» вагонмен жол жүру деген ұғым бар екен. «Қатты» деп орындықтарында жұмсақ қаптамалары жоқ вагондарды айтады. Біздің вагондағы орындықтардың әрқайсысының үстіне бір-бірден матрас пен жапқыш қойылыпты. Шетінен су жаңа, мұнтаздай. Бәріміз матрастарды жайып отыра қалдық.
Орынборға кешкі төрттерде жеттік. Қаланы аралап, көріп шыққаннан кейін қонақасыға жиналдық. Ағылшын, чех, орыс тілдерінде сөйленген сөздер ізін ала қонақтарға өз тілдерінде аударылып жатты.
Қонақасы тарқарда кешке жиналғандардың әрқайсысына Орынбор шәлісі сыйға тартылды. Қолдан тоқылған осынау әдемі жүн шәлілерді әйгілейтін қасиет – оның жұмсақтығы. Өзі екі шаршы метр көлеміне қарамастан жүзіктің көзінен оп-оңай өтіп кетеді.
Таспаларды реттеп, буынып-түйінуге төрт күн уақыт кетті. Алты апта бойы қауырт шаруаның ортасы болған лагерь құлазып, иен қалды… □
Меруерттей аппақ күн тәжінің пішіні жылдан-жылға өзгеріп барады. Толық күн тұтылған кездегі айдың беті қанық қара түске боялды. Бұған дейінгі қара-ала фотолардың ешқайсысы мұндай терең бояуды берген емес. Бұл құбылыс кезінде бар жоғы 8-ақ сурет алынды. Оның алтауы түрлі-түсті болса, екеуі қара-ала. Бұл суреттердің барлығы «National Geographic» Қоғамының Ұлттық стандарттар бюросының экспедициясы барысында түсірілді.
