Ботай мәдениеті — энеолит дәуірінде Солтүстік Қазақстанды мекендеген тайпалардың қонысы саналады. Көне қоныс Айыртау ауданына қарасты Никольское ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 шақырым жерде орналасқан.

Өткен ғасырдың 1980 жылдарынан осы күнге дейін жүргізілген қазба жұмыстары барысында экспедиция мүшелері Ботай қонысындағы 158 үйдің орнынан 200 мыңға жуық құнды жәдігер тапқан. Олардың ішінде мыс пен тастан жасалған құрал-саймандар, жебе, қанжар мен найза ұштары, сондай-ақ қыштан жасалған ыдыстар мен жылқы малын ұстауға қажетті заттар да табылған.

«Әлем ғалымдарының Ботай қонысын жылқыларды қолға үйретудің ең көне ескерткіші деп тануы — біз үшін үлкен олжа, — дейді солтүстікқазақстандық ғалым, тарих ғылымдарының докторы Виктор Зайберт. — Ботай мәдениеті өз заманында бүкіл Еуразия кеңістігінің серпінді дамуына ықпал етті».

Оның айтуынша, ондағы тұрғындардың өмір сүру уақытты біздің заманымызға дейінгі IV-V ғасырларға тиесілі. Зерттеулердің тарихи маңыздылығы — жылқыны алғаш қолға үйрету дәстүрінің қазақ жерінде жүзеге асырылуында.

Бүгінде Ботай ескерткіші ЮНЕСКО қорғауына алынып отыр.