Напа округіндегі жүзімдікті шарпыған өрт – 2017 жылы солтүстік Калифорния­да болған еді. Сол алқаптар бүгінде құрғақшылықтан тозып барады.

Жаһандық жылыну экологияның нашарлауынан болғандығын дәлелдейміз дегенше, ол одан да маңызды мәселеге айналуда.

Отыз жыл бұрын табиғи отынды жағу мен қалың орман өртінің кесірінен ауада жылуды ұстап қалатын қалдықтардың түзілетіні, оның климатқа қауіпті әсері жайлы жиі жазылатын.

Ғылымның есін жинап, мұны түсіну үшін бір ғасыр мен қабылдау-түйсігімізге үлкен өзгеріс қажет болды. Шындығында, 1896 жылы жаппай көмір жағудың қаншалықты жаһандық жылынуға сеп болатынын ең алғаш болжаған швед ғалымдарының бірі – Аррениус Сванте бұл құбылысты жақсылыққа балады.

Кейін баспасөз беттерінде жаһандық жылынуға қатысты мақалалар қаптады. Солардың ішіндегі ең елеулісі – 1956 жылы New York Times газетінде жария­ланған мақала болатын. Мақаланың соңында болжанғандай, ауаны таза күйінде сақтап тұруға болашақта қазба байлықтардың молдығы себеп болады деп көрсетілген екен. Көптеген елде көмір мен мұнай қоры мол, ал бағасы арзан. Олардан түсетін пайда барда екеуінің өндірісте қолданылуы доғарылмақ емес.

Көптеген фактор парникті газдың салдарын ортаға шығарғандықтан 1988 жылдың соңына таяу жаһандық жылынуға қатысты үкіметаралық кеңес құрылды. Проблема шешімінің жоспары содан бір жыл бұрын Монреаль протоколында оған мүше елдердің келісімімен жасалған болатын. Аталмыш хаттамада атмосфераның қорғаушы озон қабатын зақымдайтын кейбір синтетикалық заттардан арылудың жолдары көрсетілген.

Маусымның 23 жұлдызында Сенаттың бекітуімен бұл жоспар нақтыланды. Шолпандағы зерттеу жұмыстарын тоқтатып, Жердегі адам қолымен өзгерген атмосфераны зерттеуге бет бұрған климатолог Джеймс Э. Хансен сенімді түрде парникті газдың бар екенін әрі олардың климат өзгеруіне әсер етіп жатқанын баса айтты.

Торонтодағы Атмосфера өзгерісі туралы дүние­жүзілік конференциядан кейін сол айда климат өзгерісі ғылымына, оның әсері мен энергия түрін таңдауға қатысты журналистік қызығушылығым оянды. Кей дүниелердің өзгергені болмаса, негізгі проблемалар біз 1988 жылы журналистермен бірге анықтаған күйде қалып отыр.

Сол жылдың қазанында Discover журналының басты мақаласы болып жарияланған еңбегімде Маямиді сел басу қаупі бар екенін, қуатты дауылдардың потенциалдық күші, Қытайдың ауаға бөлетін зиянды газдың күрт артып кетуі, Калифорнияның қар жамылғысы мен одан шығатын су қорының азаюы секілді көптеген мәселе қозғалған болатын. Мақалада қазірде сақталып отырған климаттың жылыну болжамдарына қатысты жағымсыз екіұшты пікірлер де келтірілген. Мақала Гарвард университетінің сол кездегі профессоры Майкл Мак Элройдың мынадай сөздерімен аяқталған: «Дәл қазір қауіптің қарқынын баяулату ғана қолымыздан келеді. Қоғам мен экожүйемізге тиетін зардапты барынша азайтатын механизмдерді ойлап тапқанша уақыт тым ұзап кетпесе жақсы болар еді. Болмаса, осының бәріне көз жұма қарап, жақсылықтан үміттеніп, уақыты келгенде зардабын тартатын боламыз».

Осындай ескертулер сізге де таңсық емес шығар. Ғалымдар, қоршаған орта жанашырлары, саясаткерлер осындай тұжырымдарды бұған дейін де жасап келген. Олардың ескертпелері ластаушы газ мөлшерін азайта алмады.

Жаңғырмалы энергия технологиялары да жаңалықтан кенде емес. Күннен, желден қуат алатын жүйелерден бастап, ауа тұнық кезде, тіпті күн батқанда да жарықпен қамтамасыз ете алатын батареяларға қатысты технология­лар қарыштап даму үстінде. Алайда энергияға қажеттілікті толық қамтамасыз ету үшін әлемнің 85 пайызы әлі де қазба отынға тәуелді. Кедейлік азайған сайын қазба отынға деген сұраныс артып, оның түсімі тиімді энергия мен жаңғырмалы энергиядан түсетін пайдадан асып түскен. АҚШ пен Еуропаның көптеген елінде төмен көміртекті атом стансалары жұмысын тоқтатуға мәжбүр, себебі өткен апаттарға қарап, қоғам стансалардың талап етуде әрі жаңасын салудың құны өте жоғары болып тұр.

Адам кесірінен туындаған климаттың өзгеруін тежеуде нақты ұсыныстардың болмауын қалай түсіндіреміз? Біз басты айыптыларды атай аламыз ба? Түрлі теория мен идеяның жақтаушылары мен даттаушылары секілді, шын мәнінде, себеп аз емес. Солардың арасында – қарапайым зерттеудің жеткілікті қаржыландырылмауы (мен көбіне осы топқа қосылатынмын), өндірістің саясатқа әсері, БАҚ-тың бұл мәселені көп қозғамауы, қазба отынға инвес­тиция бөлушілердің күмәнмен қарауы немесе мемлекеттің араласуы… Солардың арасында «адамзаттың мінез-құлықтық ерекшеліктері мен жаһандық жылынуды түсініп, оған төтеп беруге кедергі жасайтын қоғамдық ережелер» деп суреттеген «қолайсыз санам» да бар.

Көптеген жыл бойы мен Агата Кристидің «Шығыс экспресстегі қылмыс» оқиғасындағыдай барлығы кінәлі деп ойлап келдім. Бірақ басқа да себептері бар екен. Мүмкін климаттың өзгеруі – дұрыс жолға қойылуы тиіс табиғи қателік емес, төніп келе жатқан қауіптің басы шығар. Бұл адамзат пен табиғат күшінің арақатынасын анықтауы да мүмкін. 2009 жылы жарық көрген «Ғаламшар ауқымындағы жыныстық жетілу» атты мақаламда біздің түріміздің жеткіншек шақтан ересек болғанға дейін ескертулерді ескерместен қарқынды өзге­рісте екендігін, қазба отынды тестостеронмен салыстырып осы түсінікпен жүріп көрдім.

Алайда жағдай одан бетер шиеленіскен болып шықты. Заңсыз көмірдің не өздері жинаған бұтақтардың үстінде ас пісіретін Кенияның қараңғы қайыршы аудандары мен Үндістан ауылдарында бұл тақырыпты түсіндірген сайын энергия мен климаттық қауіп-қатерлерге дәрменсіздік тақырыбына келгенде адамдарда «біз» деген ортақ ұғымның жоқтығына көз жеткіздім. Бай саналатын «біз» үнемді энергияға бет бұрып, жылыну мен сел секілді  тағы басқа апаттарға әкеп соғатын факторларды тежей аламыз. Бірақ адамзаттың көбі әлі күнге біздің қазба отынды жағудан алатын пайдамыз арқылы қалтасына түсетін экономикалық кіріске таласуда.

Көптеген ғалымның бірігіп жасаған зерттеуі жаға ұстатар нәтижелерді растайды. Жаһандық жылыну біз бұрын-соңды кездестірген табиғи проблемалардың ешқайсысына ұқсамайды. Біз оны тұман немесе озон қабаты мәселесін шешуге пайдаланған тәсілдермен немесе шектеулі заңнама, ереже не шектеулі технологиялық өзгерістермен реттей алмаймыз. Климаттың өзгеруі кеңістік, уақыт, көлем тұрғысынан тым үлкен. Оны туғызатын шығарындылар – Жер бетінде өсіп-өну үшін тіршілік ететін қазіргі 7,5 миллиард пен алдағы бірнеше он жылдықта саны 10 миллиардқа жететін адам әрекетінің ортақ нәтижесі.

Жерде болып жатқан құбылыстардың шынайы кескіні парникті газды адамзат әрекетінің өлшемдерімен бірге қарастырғанда ғана шығады. 2015 жылғы «Ұлы үдеме» атты ғылыми мақалада тропикалық ормандардың сиреуінен бастап, суды тұтыну, қағазды қайта өңдеуге қатысты мәліметтер бейнеленген ғаламдық графикалар панелінде қамтылды. Табиғаттың ластануы мен климаттың әсері ауқымдырақ жағдайдың симптомдары саналады: бұл – «антропоцен» деп аталатын адам мен Жердің әрекеттесуінің нәтижесі.

Рочестер университетінің астрофизигі Адам Франктың түрлі сценарийлер бойынша ғаламшар тағдыры туралы бірнеше талдауы бар. Оның математикалық модельдері қарапайым, үш ауқымды сценарийден тұрады. Мұны Франк өзінің «Жұлдыз­дар жарығы» атты жаңа кітабында баяндайды. Біріншісі – «жұмсақ қону» жағдайы. Мұнда өркениет пен ғаламшар ақырын ғана жаңа, орнықты күйге көшеді. Екіншісі – «сөну». Қоршаған орта әлсіреп, ауа ластана береді. Бірақ тіршілік жалғасады. «Технологиялық өркениет тұрғындарының шамамен 70 пайызын жоғалтады», – дейді Франк.

Соңғы үшінші жағдай – күйреу. «Тұрғындардың саны өсіп, планета «қатты ысып», жұрт түгел қырылып қалады, – дейді Франк, – біз, тіпті тұрғындар табиғатқа қатты залал келтіретін қазба отыннан бас тартып, залалсыз күн энергиясына ауысқаннан кейін күйреудің қашан орын алатынын да анықтап қойдық».

Франктың планетааралық көзқарасына сүйенсек, климаттағы тоқырау адамдар, тіпті бірнеше буын аса сабырлықпен ғұмыры бойы алысатын қатерлі ісік немесе кедейлікпен күрес секілді өте ауқымды проблема болып шығады. Перспективадағы өзгеріс үрей тудырады, бір жағынан, ол шектеулерден босатады: талабы мен табандылығы бар кез келген мұғалім немесе инженер, артист не инвестор, былайша айтқанда, кәдуілгі ғаламшарлық азамат әлемге өзгеріс алып келе алады.

Франк Жердің перспективаларын бағалап жүріп, Джеймс Хансеннің бастапқы нүктесі – аса ыстық «көршіміз» Шолпан ғаламшарын зерттеуі­­не оралды. Осы жылдың басында мен Франктан Жердің келешегі туралы сұрадым: Біз жарқ етіп ерте сөнген шоқ жұлдыздай боп қаламыз ба, әлде күннен қуат алатын LED шамдай болып жана береміз бе?

Ол ғаламшардағы кез келген дамыған ин­­дус­триал­­­дық өркениет биосфераға әсер етпей қоймайды деген ойда. «Мәселе – өркениеттің өзгерген биосфераның маңызды бөлігі ретінде қалай ауыса алуында, – дейді Франк. Адамдар қисапсыз жауапкершілікті мойнына алып, әрекет ете ала ма, осы маңызды».

Авторы: Эндрю Ревкин

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.