Әулие түнеп, нар шөккен атақты Маңғыстау. Аңыздар өлкесі атанған онда Торыш атты аңғар бар. Бұл Үстірт Қаратауының батысындағы Алтынқазған елді мекенінің маңайы. Атшаптырым алқаптағы сансыз домалақ тастардың алдымызда үлкенді-кішілі болып шашырап жатқандығы-тын. «Бұл не ғажайып? Өмірде осындай да ерекше көріністер кездеседі екен-ау!..», дегенбіз іштей.

Іссапардан жоғарыдағыдай таңданыспен қайтқан біз содан бастап Торыш аңғарын ауық-ауық еске салып қоятынбыз. Сөйтіп жүріп ондағы шар кейіптес домалақ тастар туралы ғылыми еңбектерде айтылған болжамдарға ден қоюды әдетке айналдырғанбыз.

Диаметрлері 1-ден 3 метрге дейін жететін, биіктігі 1,5-2 метр аралығындағы до­малақ тастардың қалай, неден пайда болғандығын білу. Ғалымдардың айтуынша, таби­ғаттың мұндай жұмбақ туындысы жалғыз Маңғыстауда емес, Коста Рика мен Кола түбегі және Франц Иосиф аралдарында да бар екен. Олар туралы интернеттегі шаш-етектен келетін деректерді қайталап айтып, ұзынсонар әңгімеге бармай, өзіміздің Торышқа келсек, қазір бұған қатысты мынадай болжамдар бой көрсетуде.

Алғашқысы ғарыш әлемі­мен шұғылданатын ғылым өкіл­дерінің пайымы. Олар есте жоқ ескі заманда біздің осы өзіміз сөз етіп отырған аймақ аспанында метеорит жарылғанын айтады. Содан ондағы қатты дүмпу арқылы жерге әртүрлі жағдайда келіп түскен оның қалдықтары осында уақытша қалыптасқан өзгеше температура, өтпелі климат арқылы мұнда шар тектес құрылым түзген дейді. Екінші ұғым геологтарға тиесілі. Бұлардың көзқарасы бойынша бір кездері Маңғыстаудағы жер қыртысының тектоникалық өзгерістерінен Торыш алабында күшті электр зарядтары пайда болған. Осы құбылыстың құйын секілді айналмалы ағыны төңіректегі құм, топырақты суы­рып, өңірді ғаламат өзгеріске түсірген. Соның нәтижесінде мұндағы жер қыртысының үс­­тіңгі қабаты шар формалы үлкенді-кішілі сансыз домалақ тастарға айналған. Енді үшінші болжамға келейік. Оны айтушылар – биологтар мен географтар. Олар осыдан миллион жыл шамасы бұрын өзіміз сөз етіп отырған аймақта мұхит болып, Каспий мен Арал теңізі бір-бірімен тұтасып жатқан дейді. Кейін бұл акваториядағы жойқын сулар тартыла бастайды. Олардағы балық, ұлу,

бақа-шаян секілді жәндіктер мен қамыс, жалбыз, балдыр сияқты шөптердің шірінділері жиектегі құм, топырақпен араласқан күйі теңіз табанына шөгеді. Сөйтіп бұл қоспалар тартылып бара жатқан су айдынының жерасты сифоны бар иіріміне түскенде шыркөбелек айналып, домалақ-домалақ саз балшықтар кейпіне енген. Кейін уақыт өтіп, жер құрғағанда осы шөгінділердегі ылғал бу боп ұшып, алаптағы кесектер  күн, жел күшімен шар формалы тасқа айналған.

Осының бәрі конкреция деген ұғымға келіп саяды екен. Ол – ғылым тіліне айналған латын сөзі. Мағынасы «өзара араласып қосылған құрылым», «қоюланып, ұйыған түзілім» дегенді білдіретін бұдан оның өзегі неше түрі минералдық заттардан құралып, ал сыртқы қабаттары құм мен топырақ қоспалары бар шөгінділерден тұратын нәрсе деген жалпы ұғым­ды білдіретінін аңғару онша қиын емес. Мұны айтып отырған себебіміз іссапар барысында Торыш аңғарындағы ғажайыптардың сынған, бө­лініп түскен кесектері мен сыртқы қабаттарындағы жарық­шақтардан ұлу мен моллюс­ка қабыршақтарының, балық сүйек­терінің қалдықтарын көріп қалғанымыз еді. Демек, бұл таза табиғат туындысы деген сөз. Және ол кейбір баспасөз беттерінде айтылып жүрген «басқа ғаламшардан келген бөгде жан­дардың ісі» немесе «қадым ғасырдағы атланттардың қол­таңбасы» да емес. Бұл уақыт, заман құбылыстары әсерінен пайда болған дүние. Бұ­ған дәлел – ағылшын ғалымы Алтидор Монтгомеридің пікірі. Ол осындай тастардың күні кешеге дейін ешқандай тіршілік белгісі сезілмеген, сондықтан өркениет атаулыдан мүлдем тыс қалған Франц Иосиф аралдарынан табылғанын айтады. Сөйтеді де осы мысалы арқылы мұндай шар тектес ғажайыптардың адам баласы атаулының қатысуынсыз, тек табиғи ортада түрлі жағдаймен өздері жасалып, өмірге келген дүние дейді.

Авторы: Жанболат Аупбаев, Фото: Дмитрий Ругис